DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.66553#0603
602
IX SCHLUSSBEMERKUNGEN UND ZUSAMMENFASSUNG
ayinlerinin gergektende tiyatronun yukansmdaki §ehir bölgesi ile siki baglantilarmm olduguna
ve aym zamanda Imparatorluk kültü ile de baglantili olduguna i§aret eder.
Bir bütün olarak bakilirsaMS. 2. yüzyilm ilk yansma tarihlenen mimari buluntular, tiyatronun
yukansmda bulunan §ehir bölgesinin büyük bir yapim programi uygulanmasi ile amtsalla§tinl-
digma i§aret eder. Yeni yapilar §üphesiz Efes’in en önemli manzaralarmdan birini güglü oranda
kalici olarak etkilemi§tir. Yukanda agiklandigi gibi, Helenistik Dönern’de yapim alanmm segimi
ve tasanmi toplumsal düzen anlayi§inm ve politik gücün kentsel mimaride sahnelenmesi olarak
anla§ilabilir. Panayirdagi’nm bati yamacmdaki §ehir topografyasmm imparatorluk Dönemi’ndeki
yeni tasanmi bu programli konsepti almi§, ona yeni bir boyut kazandirmi§ ve diger yapilarm
yanmda önemli kutsal ve/veya politik olaylarla baglantili olmasi muhtemel alanm güneyindeki
toplanti binasmm yapimi ile de ideolojik olarak yediden §ekillendirmi§tir. MS. 2. yüzyilm yapim
programlan kentsel mimari bakimmdan, Helmut Halfmann tarafmdan da Efes’in §ehir agorasm-
daki Erken imparatorluk Dönemi yapim gali§malan i?in yaptigi saptama da oldugu gibi Princi-
patus düzeni ta§tan, genel resmi etkisi altma alan ta§tan bir amtsalliga dönü§türme1784 amacma da
hizmet ediyor gibi görünür. Tiyatronun yukansmda bulunan yapilarm önerilen öncelikli i§levleri
ve yüksel kaideler, teraslar ve platformlar üzerinde düzenlenen mekansal düzenlemeleri, kentsel
mekanm ne ölgüde politik, dini ve amsal gagn§imlarla doldurulmu§ oldugu hakkmda bilgi verir.
Sadece kent halkinm sosyal ya§ami igin önemli bir merkez degil, aym zamanda §ehirde ve muh-
temelen eyalette de ortak bir kimligin olu§masi i?in de olaganüstü bir öneme sahipti.
Mimari buluntular ve kazidan gelen buluntular, Domusun kullammi süresince en az üq ya
da dort defa agir depremlerle zarar gördügünü gösterir. Antoninus Pius’un yönetimi döneminde
olan ve Efes üzerindeki etkileri sadece birkag yil önce bir yazit buluntusu ile §ehir tarihi ara§tir-
malarmda daha fazla öne Qikan bir deprem ana binanm terasmm kuzeybati kö§esinin kaymasma
ve Apsisli salonun yapimmda gok sayida dev§irme ta§m kullamlmasma sebep olmu§ olabilir.
Bu Apsisli yapinin in§aasinm hemen deprem sonrasmdaki yillarda tarihlendigi tahmin edilmek-
tedir. Deprem yapida gergekten büyük bir hasar birakmi§ olsa da, §ehrin, eyaletin ve Impara-
torlugun imkanlan, 2. yüzyilm ikinci yansmda boyunca imparatorlukdaki gagda§i diger idari
konutlarla kar§ilatinlabilecek derecede daha da büyütülmesine izin vermi§tir. Diaeta alanmda
belgelenen MS. 3. yüzyilda birbiri ardma gergekle§en iki yikim da deprem nedeniyle olmu§
olmalidir. Ikinci yikimm, beraberinde bulunan seramik ve nümizmatik buluntulara dayamlarak
Imparator Gallienus Dönemi’nde §ehrin büyük bir kismim harab eden felakete bagli olmalidir.
Diaeta’nm bazi kisimlan daha sonra tekrar yapilmi§ olsa da, bu yikimi ardmdan gelen yapim
evresinde görülen gok daha basit mimari ve bir gok odanm kullamm di§i birakilmasi, istilaci
Gotlarm §ehre yaptiklan yagmalamarla daha da zayiflayan §ehrin ve eyaletin iginde bulundugu
agir ekonomik durumu yansitir. MS. 4. yüzyilm sonunda ya da 5. yüzyilm ba§mdaki Domus’un
bütün bölümlerinde görülen büyük ölgekli in§aat Qah§malarm, MS. 4. yüzyilm ügüncü geyre-
ginde Efes’i vuran yikici depreme tepki olarak yapildigi dü§ünülebilir. Bu yapi müdehalelerinde
de, özellikle güney peristildeki lüks dö§enmi§ reprezantatif bölümün gösterdigi üzere, gagda§i
saray mimarisinden almtilar görülür. Hem odalarm dagilimi hem de cephelerin tasanmi da yapi
müdehalerinin daha önceki yapi evrelerine ve bununla birlikte kullamm amacma da kesinlikle
atifta bulunduklanm agikca ortaya koyar. Aynca bu dikkate deger devamlihk, özellikle Kuzey
Peristilin kuzey kanadmda tespit edilebilen reprezantatif bina yapismm özellikle korunmasmda
kendini gösterir. Bu §ekilde Exedra PV-02’nin sütunlu cephesi bir tahrip sonrasi tamir edilen
Helenistik yapi pargalan kullamlarak tekrar yapilmi§tir. Helenistik Peristil mimarisi de, yapilan
kokten yapisal degi§ikliklerden avlunun ve salonlarm bazi kisimlan etkilenmi§ olsa da, Geg Antik
Döneme kadar ayakta kalmi§tir. Geg Antik Dönemde’de devam ettigi dü§ünülen yapinin idari
konut olma i§levi de göz önüne ahndigmda, en eski saray planmin en gösteri §1 i mevcut yapismm
bilingli olarak korunmasi ilk etapta ekonomik olarak uygun görünmese de evin sahibinin politik
otoritesinin tarihsel kökenlerine olan sembolik bir i§aret olarak görülmelidir. Aym zamanda eski
1784 Halfinann 2001, 34.
IX SCHLUSSBEMERKUNGEN UND ZUSAMMENFASSUNG
ayinlerinin gergektende tiyatronun yukansmdaki §ehir bölgesi ile siki baglantilarmm olduguna
ve aym zamanda Imparatorluk kültü ile de baglantili olduguna i§aret eder.
Bir bütün olarak bakilirsaMS. 2. yüzyilm ilk yansma tarihlenen mimari buluntular, tiyatronun
yukansmda bulunan §ehir bölgesinin büyük bir yapim programi uygulanmasi ile amtsalla§tinl-
digma i§aret eder. Yeni yapilar §üphesiz Efes’in en önemli manzaralarmdan birini güglü oranda
kalici olarak etkilemi§tir. Yukanda agiklandigi gibi, Helenistik Dönern’de yapim alanmm segimi
ve tasanmi toplumsal düzen anlayi§inm ve politik gücün kentsel mimaride sahnelenmesi olarak
anla§ilabilir. Panayirdagi’nm bati yamacmdaki §ehir topografyasmm imparatorluk Dönemi’ndeki
yeni tasanmi bu programli konsepti almi§, ona yeni bir boyut kazandirmi§ ve diger yapilarm
yanmda önemli kutsal ve/veya politik olaylarla baglantili olmasi muhtemel alanm güneyindeki
toplanti binasmm yapimi ile de ideolojik olarak yediden §ekillendirmi§tir. MS. 2. yüzyilm yapim
programlan kentsel mimari bakimmdan, Helmut Halfmann tarafmdan da Efes’in §ehir agorasm-
daki Erken imparatorluk Dönemi yapim gali§malan i?in yaptigi saptama da oldugu gibi Princi-
patus düzeni ta§tan, genel resmi etkisi altma alan ta§tan bir amtsalliga dönü§türme1784 amacma da
hizmet ediyor gibi görünür. Tiyatronun yukansmda bulunan yapilarm önerilen öncelikli i§levleri
ve yüksel kaideler, teraslar ve platformlar üzerinde düzenlenen mekansal düzenlemeleri, kentsel
mekanm ne ölgüde politik, dini ve amsal gagn§imlarla doldurulmu§ oldugu hakkmda bilgi verir.
Sadece kent halkinm sosyal ya§ami igin önemli bir merkez degil, aym zamanda §ehirde ve muh-
temelen eyalette de ortak bir kimligin olu§masi i?in de olaganüstü bir öneme sahipti.
Mimari buluntular ve kazidan gelen buluntular, Domusun kullammi süresince en az üq ya
da dort defa agir depremlerle zarar gördügünü gösterir. Antoninus Pius’un yönetimi döneminde
olan ve Efes üzerindeki etkileri sadece birkag yil önce bir yazit buluntusu ile §ehir tarihi ara§tir-
malarmda daha fazla öne Qikan bir deprem ana binanm terasmm kuzeybati kö§esinin kaymasma
ve Apsisli salonun yapimmda gok sayida dev§irme ta§m kullamlmasma sebep olmu§ olabilir.
Bu Apsisli yapinin in§aasinm hemen deprem sonrasmdaki yillarda tarihlendigi tahmin edilmek-
tedir. Deprem yapida gergekten büyük bir hasar birakmi§ olsa da, §ehrin, eyaletin ve Impara-
torlugun imkanlan, 2. yüzyilm ikinci yansmda boyunca imparatorlukdaki gagda§i diger idari
konutlarla kar§ilatinlabilecek derecede daha da büyütülmesine izin vermi§tir. Diaeta alanmda
belgelenen MS. 3. yüzyilda birbiri ardma gergekle§en iki yikim da deprem nedeniyle olmu§
olmalidir. Ikinci yikimm, beraberinde bulunan seramik ve nümizmatik buluntulara dayamlarak
Imparator Gallienus Dönemi’nde §ehrin büyük bir kismim harab eden felakete bagli olmalidir.
Diaeta’nm bazi kisimlan daha sonra tekrar yapilmi§ olsa da, bu yikimi ardmdan gelen yapim
evresinde görülen gok daha basit mimari ve bir gok odanm kullamm di§i birakilmasi, istilaci
Gotlarm §ehre yaptiklan yagmalamarla daha da zayiflayan §ehrin ve eyaletin iginde bulundugu
agir ekonomik durumu yansitir. MS. 4. yüzyilm sonunda ya da 5. yüzyilm ba§mdaki Domus’un
bütün bölümlerinde görülen büyük ölgekli in§aat Qah§malarm, MS. 4. yüzyilm ügüncü geyre-
ginde Efes’i vuran yikici depreme tepki olarak yapildigi dü§ünülebilir. Bu yapi müdehalelerinde
de, özellikle güney peristildeki lüks dö§enmi§ reprezantatif bölümün gösterdigi üzere, gagda§i
saray mimarisinden almtilar görülür. Hem odalarm dagilimi hem de cephelerin tasanmi da yapi
müdehalerinin daha önceki yapi evrelerine ve bununla birlikte kullamm amacma da kesinlikle
atifta bulunduklanm agikca ortaya koyar. Aynca bu dikkate deger devamlihk, özellikle Kuzey
Peristilin kuzey kanadmda tespit edilebilen reprezantatif bina yapismm özellikle korunmasmda
kendini gösterir. Bu §ekilde Exedra PV-02’nin sütunlu cephesi bir tahrip sonrasi tamir edilen
Helenistik yapi pargalan kullamlarak tekrar yapilmi§tir. Helenistik Peristil mimarisi de, yapilan
kokten yapisal degi§ikliklerden avlunun ve salonlarm bazi kisimlan etkilenmi§ olsa da, Geg Antik
Döneme kadar ayakta kalmi§tir. Geg Antik Dönemde’de devam ettigi dü§ünülen yapinin idari
konut olma i§levi de göz önüne ahndigmda, en eski saray planmin en gösteri §1 i mevcut yapismm
bilingli olarak korunmasi ilk etapta ekonomik olarak uygun görünmese de evin sahibinin politik
otoritesinin tarihsel kökenlerine olan sembolik bir i§aret olarak görülmelidir. Aym zamanda eski
1784 Halfinann 2001, 34.
