DOI Artikel:
Bukowska, Aneta; Graczyńska, Marta: Architektura kamiennej wieży w Stołpiu koło Chełma: Zarys problematyki badawczej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19071#0185
tej relacji miały to być militarne budowle obronne (propugnacula), zameczek
przy wieży w Stołpiu wznoszący się na czterech słupach bądź wieże bałwo-
chwalne czy kaplice pogańskie, zbudowane przez ruskiego księcia Szczeka na
miejscach krynicznych.
Oprócz skąpych źródeł pisanych istnieje jeszcze pewien zasób materiału
ikonograficznego poświęconego wieży w Stołpiu. Z XIX-wiecznej ikonogra-
fii wieży należy wymienić akwarelę K. Stronczyńskiego z 1852 roku i rycinę
według miedziorytu Napoleona Ordy (il. 2). Zachowało się również kilkana-
ście fotografii z roku 1909, wykonanych podczas pierwszych badań arche-
ologiczno-architektonicznych (il. 3, 9), widokówka w kilku wersjach języ-
kowych z roku 1910 z krótkim opisem budowli, kilkanaście fotografii sprzed
pierwszej wojny światowej i z okresu międzywojennego oraz znacznie szer-
szy materiał fotograficzny z lat 50. XX wieku, wykonany już po pracach kon-
serwatorskich roku 1948]4.
Podczas budowy szosy Lublin-Chełm w latach 30. XIX wieku15 część na-
sypu przylegającego do wieży została zniwelowana, rozebrano nieznane dziś
konstrukcje kamienne, a wieża została umocniona od strony zachodniej dwie-
ma przyporami (il. 2)16. Na dzisiejszym etapie badań można również śmiało
potwierdzić, że wieża doczekała się co najmniej kilku remontów w XIX wie-
ku i na początku wieku XX, mniej lub bardziej ingerujących w jej strukturę17.
Znacznym zmianom uległa podczas dewastacyjnej konserwacji z roku 19481 s.
Zlikwidowano wówczas wtórne przypory flankujące wejście zachodnie, prze-
sławą (...), Drukarnia Akadamii Zamoyskiej, Zamość 1684, s. 44-47; J. Susza, Phoenix Tertiato
Redivivus sive Imago longe vetustissima Virginis Matris Chelmensis (...), Zamość 1684, s. 13—
16; K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. XXX (= cz. III: Druki stuleci XV-XVIII w układzie
alfabetycznym, t. XIX), Kraków 1934 [reprint Warszawa 1977], s. 72-73.
14 Sporym zbiorem ikonografii dotyczącej wieży w Stołpiu dysponuje archiwum delega-
tury chełmskiej WKZ w Lublinie, zob. również Chełm, przeszłość i pamiątki, oprać. K. Czer-
nicki, Chełm 1936. Pełne zestawienie materiału ikonograficznego przygotowuje mgr Marta
Graczyńska.
15 P. Reyjakin, Stolpy iii veźi pod Cholmom, „Cholmskij Greko-unatskij mesaceslov" na
1868 g., s. 3^4-; G. Chruscević, Belavinskad i Stolp 'enskad baśni pod Cholmom, w: Cholmskad
Rus'. Pamdtniki Russkoj Stariny v zapadnych guberniach, t. 7, St.-Peterburg 1885, s. 47; Rap-
poport (przyp. 2), s. 215.
16 Rappoport (przyp. 2), s. 215-216; Chruscević" (przyp. 15), s. 47.
17 Trwają prace archiwalne i studyjne dr Teresy Rodzińskiej-Chorąży i mgr Anety Bukow-
skiej nad problemem XIX-wiecznych losów wieży i historią przedwojennych działań konser-
watorskich.
18 K. Janczykowski, Ile liczy lat - nie wiadomo. Remont zabytkowej wieży w Stolpiach,
„Życie Lubelskie" 217 (2-3 XI 1947), 1947, s. 5. Niestety dokumentacji z powojennych prac
remontowo-konserwatorskich brakuje w archiwum WKZ w Lublinie; zwróciła na to uwagę
również L Kutyłowska, zob. Kutyłowska (przyp. 1), s. 2, przyp. 3.
169
przy wieży w Stołpiu wznoszący się na czterech słupach bądź wieże bałwo-
chwalne czy kaplice pogańskie, zbudowane przez ruskiego księcia Szczeka na
miejscach krynicznych.
Oprócz skąpych źródeł pisanych istnieje jeszcze pewien zasób materiału
ikonograficznego poświęconego wieży w Stołpiu. Z XIX-wiecznej ikonogra-
fii wieży należy wymienić akwarelę K. Stronczyńskiego z 1852 roku i rycinę
według miedziorytu Napoleona Ordy (il. 2). Zachowało się również kilkana-
ście fotografii z roku 1909, wykonanych podczas pierwszych badań arche-
ologiczno-architektonicznych (il. 3, 9), widokówka w kilku wersjach języ-
kowych z roku 1910 z krótkim opisem budowli, kilkanaście fotografii sprzed
pierwszej wojny światowej i z okresu międzywojennego oraz znacznie szer-
szy materiał fotograficzny z lat 50. XX wieku, wykonany już po pracach kon-
serwatorskich roku 1948]4.
Podczas budowy szosy Lublin-Chełm w latach 30. XIX wieku15 część na-
sypu przylegającego do wieży została zniwelowana, rozebrano nieznane dziś
konstrukcje kamienne, a wieża została umocniona od strony zachodniej dwie-
ma przyporami (il. 2)16. Na dzisiejszym etapie badań można również śmiało
potwierdzić, że wieża doczekała się co najmniej kilku remontów w XIX wie-
ku i na początku wieku XX, mniej lub bardziej ingerujących w jej strukturę17.
Znacznym zmianom uległa podczas dewastacyjnej konserwacji z roku 19481 s.
Zlikwidowano wówczas wtórne przypory flankujące wejście zachodnie, prze-
sławą (...), Drukarnia Akadamii Zamoyskiej, Zamość 1684, s. 44-47; J. Susza, Phoenix Tertiato
Redivivus sive Imago longe vetustissima Virginis Matris Chelmensis (...), Zamość 1684, s. 13—
16; K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. XXX (= cz. III: Druki stuleci XV-XVIII w układzie
alfabetycznym, t. XIX), Kraków 1934 [reprint Warszawa 1977], s. 72-73.
14 Sporym zbiorem ikonografii dotyczącej wieży w Stołpiu dysponuje archiwum delega-
tury chełmskiej WKZ w Lublinie, zob. również Chełm, przeszłość i pamiątki, oprać. K. Czer-
nicki, Chełm 1936. Pełne zestawienie materiału ikonograficznego przygotowuje mgr Marta
Graczyńska.
15 P. Reyjakin, Stolpy iii veźi pod Cholmom, „Cholmskij Greko-unatskij mesaceslov" na
1868 g., s. 3^4-; G. Chruscević, Belavinskad i Stolp 'enskad baśni pod Cholmom, w: Cholmskad
Rus'. Pamdtniki Russkoj Stariny v zapadnych guberniach, t. 7, St.-Peterburg 1885, s. 47; Rap-
poport (przyp. 2), s. 215.
16 Rappoport (przyp. 2), s. 215-216; Chruscević" (przyp. 15), s. 47.
17 Trwają prace archiwalne i studyjne dr Teresy Rodzińskiej-Chorąży i mgr Anety Bukow-
skiej nad problemem XIX-wiecznych losów wieży i historią przedwojennych działań konser-
watorskich.
18 K. Janczykowski, Ile liczy lat - nie wiadomo. Remont zabytkowej wieży w Stolpiach,
„Życie Lubelskie" 217 (2-3 XI 1947), 1947, s. 5. Niestety dokumentacji z powojennych prac
remontowo-konserwatorskich brakuje w archiwum WKZ w Lublinie; zwróciła na to uwagę
również L Kutyłowska, zob. Kutyłowska (przyp. 1), s. 2, przyp. 3.
169