DOI issue:
Sympozjum naukowe pt. "Muzeum w epoce kultury masowej" zorganizowane przez Komitet Nauk o Sztuce w Gołuchowie w dniach 28-29 września1979 r.
DOI article:Świecimski, Jerzy: Ekspozycja muzealna jako przedmiot poznania i działania twórczego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0375
372
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
dzisiejszego odbiorcy nie są zrozumiałe, lub gdy można przypuszczać, że dzisiejsza ich ocena
może być niewspółrzędna do oceny z czasu, gdy wystawy te powstawały, recenzje są praktycznie
jedynym źródłem dotarcia do atmosfery i „klimatu oddziaływania" owych wystaw. Przy odczytywaniu
tych dawnych recenzji konieczna jest oczywiście korektura ich obiektywnej ważności : w wielu przy-
padkach recenzje wystaw, aczkolwiek formułowane z pozycji indywidualnego stanowiska (np. „gustu")
recenzenta, mają pozór rejestrowania opinii społecznej, a niekiedy recenzujący wręcz narzuca spo-
łeczeństwu odbiorców określony sposób wartościowania wystawy. Specjalny charakter mają też zazwyczaj
recenzje spisywane przez samych twórców wystaw, lub przez ludzi blisko związanych z ich autorami.
5. Prace typologiczno-porównawcze i typologiczno-genetyczne. Wyrastają one zarówno
na podstawie analiz danych pochodzących z bezpośredniej obserwacji, zbieranych w czasie zwiedza-
nia muzeum (oczywiście zwiedzania specjalistycznie ukierunkowanegolfj), jak na podstawie danych
pośrednich, np. uzyskanych z opracowań faktograficznych, historycznych, z recenzji itp. W badaniach
typologicznych nie chodzi już o opisy poszczególnych rozwiązań czy nawet przypadkowych ich grup,
lecz o charakterystykę typów rozwiązań i to takich, które dają się wyróżnić na podstawie
odpowiednich przypadków szczegółowych. Określenie, iż typologia ma charakter porównawczy zna-
czy tyle, że w badaniach chodzi o ustalenie związków zachodzących pomiędzy poszczególnymi
typami, np. pokrewieństw budowy (zarówno w sensie konstrukcyjnym, jak „formalnej" np. budowy
kompozycyjno-plastycznej, semantycznej, cech stylowych, rodzajów idei scenariuszowej, rodzaju prze-
kazywanej informacji itp.). Ponieważ związki te mogą niejednokrotnie mieć charakter pochodności,
analizy prowadzą do wykrycia genezy poszczególnych typów wystawowych, lub genezy tendencji
projektowania, oraz mechanizmów rządzących rozwojem wystaw. W wymiarze badań ge-
netycznych dochodzi też do wyjaśnienia przyczyn pojawiania się, lub przeciwnie, zanikania poszcze-
gólnych typów wystaw oraz przekształcania się ich postaci w trakcie rozwoju.
Momentem szczególnie ważnym przy określaniu specyfiki poszczególnych typów rozwiązań wystawo-
wych jest zdefiniowanie ich związków z rozmaitymi typami utworów kulturowych nie należących
do strefy muzeów, np. różnymi rodzajami dzieł architektury, plastyki, np. malarstwa, z utworami
filmowymi, plakatem, reklamą audiowizualną, a także z utworami literatury naukowej, w szczegól-
ności z charakterystycznym dla tych utworów językiem i stosowaną w nich ilustracją. Celem wszy-
stkich tych analiz jest zobaczenie utworów wystawowych jako elementów określonego milieu kultu-
rowego i określonego historycznego czasu: analizy te pozwalają śledzić zmieniające się utwory wy-
stawowe, jako struktury uwarunkowane nie tyle czynnikami dla nich samych swoistymi, lecz również
parametrami miejsca, środowiska i epoki. Zwłaszcza analizy prototypów utworów wystawowych,
z których projektanci czerpią swe inspiracje twórcze, są tu szczególnie ważne. Pozwalają one na
„rozszyfrowanie" struktury tych utworów, nierzadko zawilej, jak np. w przypadku rozwiązań he-
terogenicznych, dających się wywieść z kilku rozmaitych prototypów, z reguły leżących daleko od
strefy muzeów i ich wystaw.
6. Prace filozoficzne. Punktem wyjścia jest potraktowanie utworu wystawowego jako przedmiotu
o specyficznej budowie formalnej, zarówno po stronie struktury znaczeniowo-treściowej, jak po
stronie elementów pozbawionych znaczeń |y. Momentem zasadniczym dla tych badań jest wykrycie
zespołu cech swoistych, pozwalających odróżnić każdy typ utworu wystawowego od wszystkich in-
nych typów wytworów kulturowych, w szczególności zaś od tych, które podobnie jak wystawy muzeal-
ne, łączą w sobie elementy architektury, plastyki i języka. W centrum uwagi znajduje się więc tzw.
„sytuacja ekspozycyjna" czyli ten szczególny układ warunków, który sprawia, iż przedmioty należące
pierwotnie do naszego codziennego otoczenia cywilizacyjnego, lub do świata przyrody, stają się
eksponatami. Zmieniając zasadniczo swą funkcję, domagają się od nas odmiennego nastawienia percepcyj-
18 Dlatego też przy opisywaniu nastawienia odbiorczego z perspektywy zwiedzających zaznaczyliśmy wyraźnie, iż chodzi
o ten odbiór, który realizuje się w sytuacji normalnego zwiedzania. Muzeolog analizujący utwory wystawowe czyni to bo-
wiem także w sytuacji zwiedzania: tylko, że zwiedzanie to jest właśnie jakoś „nietypowe".
14 Elementów obu rodzajów należy poszukiwać zarówno w obrębie eksponatów, jak w obrębie tzw. „oprawy" wystawo-
wej. Błędne jest innymi słowy uznawanie eksponatów jako elementów treścionośnych w całości, zaś „oprawy" jako
w całości beztreściowej. Przykładowo, elementy dekoracyjne w architekturze wnętrza wystawowego mają bardzo często
wyraźny ładunek treściowy, nierzadko nawiązujący do treści wystawy, np. gdy w wystawach przyrodniczych dekoracja ta
zawiera motywy animalistyczne lub florystyczne itp.
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
dzisiejszego odbiorcy nie są zrozumiałe, lub gdy można przypuszczać, że dzisiejsza ich ocena
może być niewspółrzędna do oceny z czasu, gdy wystawy te powstawały, recenzje są praktycznie
jedynym źródłem dotarcia do atmosfery i „klimatu oddziaływania" owych wystaw. Przy odczytywaniu
tych dawnych recenzji konieczna jest oczywiście korektura ich obiektywnej ważności : w wielu przy-
padkach recenzje wystaw, aczkolwiek formułowane z pozycji indywidualnego stanowiska (np. „gustu")
recenzenta, mają pozór rejestrowania opinii społecznej, a niekiedy recenzujący wręcz narzuca spo-
łeczeństwu odbiorców określony sposób wartościowania wystawy. Specjalny charakter mają też zazwyczaj
recenzje spisywane przez samych twórców wystaw, lub przez ludzi blisko związanych z ich autorami.
5. Prace typologiczno-porównawcze i typologiczno-genetyczne. Wyrastają one zarówno
na podstawie analiz danych pochodzących z bezpośredniej obserwacji, zbieranych w czasie zwiedza-
nia muzeum (oczywiście zwiedzania specjalistycznie ukierunkowanegolfj), jak na podstawie danych
pośrednich, np. uzyskanych z opracowań faktograficznych, historycznych, z recenzji itp. W badaniach
typologicznych nie chodzi już o opisy poszczególnych rozwiązań czy nawet przypadkowych ich grup,
lecz o charakterystykę typów rozwiązań i to takich, które dają się wyróżnić na podstawie
odpowiednich przypadków szczegółowych. Określenie, iż typologia ma charakter porównawczy zna-
czy tyle, że w badaniach chodzi o ustalenie związków zachodzących pomiędzy poszczególnymi
typami, np. pokrewieństw budowy (zarówno w sensie konstrukcyjnym, jak „formalnej" np. budowy
kompozycyjno-plastycznej, semantycznej, cech stylowych, rodzajów idei scenariuszowej, rodzaju prze-
kazywanej informacji itp.). Ponieważ związki te mogą niejednokrotnie mieć charakter pochodności,
analizy prowadzą do wykrycia genezy poszczególnych typów wystawowych, lub genezy tendencji
projektowania, oraz mechanizmów rządzących rozwojem wystaw. W wymiarze badań ge-
netycznych dochodzi też do wyjaśnienia przyczyn pojawiania się, lub przeciwnie, zanikania poszcze-
gólnych typów wystaw oraz przekształcania się ich postaci w trakcie rozwoju.
Momentem szczególnie ważnym przy określaniu specyfiki poszczególnych typów rozwiązań wystawo-
wych jest zdefiniowanie ich związków z rozmaitymi typami utworów kulturowych nie należących
do strefy muzeów, np. różnymi rodzajami dzieł architektury, plastyki, np. malarstwa, z utworami
filmowymi, plakatem, reklamą audiowizualną, a także z utworami literatury naukowej, w szczegól-
ności z charakterystycznym dla tych utworów językiem i stosowaną w nich ilustracją. Celem wszy-
stkich tych analiz jest zobaczenie utworów wystawowych jako elementów określonego milieu kultu-
rowego i określonego historycznego czasu: analizy te pozwalają śledzić zmieniające się utwory wy-
stawowe, jako struktury uwarunkowane nie tyle czynnikami dla nich samych swoistymi, lecz również
parametrami miejsca, środowiska i epoki. Zwłaszcza analizy prototypów utworów wystawowych,
z których projektanci czerpią swe inspiracje twórcze, są tu szczególnie ważne. Pozwalają one na
„rozszyfrowanie" struktury tych utworów, nierzadko zawilej, jak np. w przypadku rozwiązań he-
terogenicznych, dających się wywieść z kilku rozmaitych prototypów, z reguły leżących daleko od
strefy muzeów i ich wystaw.
6. Prace filozoficzne. Punktem wyjścia jest potraktowanie utworu wystawowego jako przedmiotu
o specyficznej budowie formalnej, zarówno po stronie struktury znaczeniowo-treściowej, jak po
stronie elementów pozbawionych znaczeń |y. Momentem zasadniczym dla tych badań jest wykrycie
zespołu cech swoistych, pozwalających odróżnić każdy typ utworu wystawowego od wszystkich in-
nych typów wytworów kulturowych, w szczególności zaś od tych, które podobnie jak wystawy muzeal-
ne, łączą w sobie elementy architektury, plastyki i języka. W centrum uwagi znajduje się więc tzw.
„sytuacja ekspozycyjna" czyli ten szczególny układ warunków, który sprawia, iż przedmioty należące
pierwotnie do naszego codziennego otoczenia cywilizacyjnego, lub do świata przyrody, stają się
eksponatami. Zmieniając zasadniczo swą funkcję, domagają się od nas odmiennego nastawienia percepcyj-
18 Dlatego też przy opisywaniu nastawienia odbiorczego z perspektywy zwiedzających zaznaczyliśmy wyraźnie, iż chodzi
o ten odbiór, który realizuje się w sytuacji normalnego zwiedzania. Muzeolog analizujący utwory wystawowe czyni to bo-
wiem także w sytuacji zwiedzania: tylko, że zwiedzanie to jest właśnie jakoś „nietypowe".
14 Elementów obu rodzajów należy poszukiwać zarówno w obrębie eksponatów, jak w obrębie tzw. „oprawy" wystawo-
wej. Błędne jest innymi słowy uznawanie eksponatów jako elementów treścionośnych w całości, zaś „oprawy" jako
w całości beztreściowej. Przykładowo, elementy dekoracyjne w architekturze wnętrza wystawowego mają bardzo często
wyraźny ładunek treściowy, nierzadko nawiązujący do treści wystawy, np. gdy w wystawach przyrodniczych dekoracja ta
zawiera motywy animalistyczne lub florystyczne itp.