DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Nowak, Janusz: Hutnictwo szklane w dobrach podolskich rodów Sieniawskich, Czartoryskich i Tarłów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.21225#0086
84
Janusz S. Nowak
Pozostawała ona w sprzeczności z wynikami badań prezentowanymi przez Władysława
Andrzeja Serczyka, który w swej pracy na temat dóbr magnackich na Podolu pisał, że pod
koniec XVIII w. „Hut szkła było w województwie podolskim dość sporo”3.
Teza, że huty takie na Podolu pojawiły się dopiero w XIX w. wydawała się dość nie-
prawdopodobna, także i z tego względu, że na terenach tych znajdowały się latyfundia
o istotnym znaczeniu gospodarczym i politycznym nie tylko dla Sieniawskich (do 1729 r.)
czy Czartoryskich (po 1731 r.), ale także dla Tarłów (20.-40. lata XVIII w.). Trudno wy-
obrazić sobie, aby rezydencje i siedziby podolskie tych rodów, jak Międzybóż, Zinków,
Mikołajów, Brzeżany, Deraźnia czy Latyczów, pozbawione były ośrodków produkujących
szkło do celów gospodarczych lub użytkowych4.
Klucz gospodarczy przeciętnej wielkości (jak np. Międzybóż czy Brzeżany Sieniaw-
skich, a później Czartoryskich) składał się z kilku lub kilkunastu folwarków, wielu arend
(karczmy, młyny), posiadał bogatą infrastrukturę w postaci siedzib administracji w różne-
go rodzaju miastach i miasteczkach (dworki, domy mieszkalne administracji klucza, ratu-
sze), które nie mogły być pozbawione stałego zaplecza w postaci ośrodka produkującego
wyroby szklane. Bez zwykłego szkła stołowego i okiennego w różnym asortymencie nie
mogły egzystować także manufaktury (browary, gorzelnie, majdany saletrzane, hamer-
nie itd.) produkujące towary czy przedmioty codziennego użytku. Potrzebowały go także
wiejskie budynki użyteczności publicznej na terenie klucza, nie mówiąc o miejscach kultu
(jak kościoły, klasztory, synagogi) oraz towarzyszących im zabudowaniach, w tym także
budynkach tzw. kościołów szpitalnych. Wreszcie szkła gospodarczego potrzebowano - jak
wspomniano wyżej - do okien rezydencji miejskich i wiejskich, pałaców, zamków i dwo-
rów, a także licznych aptek i szpitali organizowanych w dobrach na potrzeby poddanych
przez Sieniawskich i Czartoryskich5. Zawierały one zwykle od kilkudziesięciu do kilku
tysięcy szyb różnego gatunku i wielkości, od małych tafelek do tafli tzw. wielkich.
Dokładne przestudiowanie map z ośrodkami hutniczymi zamieszczonymi w cytowanej
wyżej pracy Polskie szkło do połowy 19 wieku, poświęconej historii hutnictwa szklanego,
nasuwać może wniosek, że ośrodki produkujące szkło musiały znajdować się w pobliżu
centrów gospodarczych kluczy - niezależnie od tego, czy były to dobra dziedziczne, czy
też starostwa jako posiadłości czasowo utrzymywane w formie dzierżaw przez przedsta-
wicieli wymienionych rodów6.
Szkło jest materiałem dosyć kruchym. Ośrodki jego produkcji w dobrach Sieniaw-
skich i Czartoryskich starano się sytuować oczywiście w miejscach dogodnych ze względu
na surowiec, ale także - ze względu na stosunkową bliskość miejsca przeznaczenia (ma-
3 W.A. Serczyk, Gospodarstwo magnackie w województwie podolskim w drugiej połowie XVIII wieku,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s.122-123, ibidem mapa dóbr umieszczona po s. 168.
4 K. Kuśnierz, Sieniawa. Założenia rezydencjonalne Sieniawskich, rozwój przestrzenny w XVII oraz
XVIII wieku, Rzeszów 1984, s. 40-43, gdzie autor wylicza klucze i rezydencje latyfundium podolskiego
Sieniawskich, które na skutek małżeństwa Marii Zofii z Sieniawskich l.v. Denhoffowej z Augustem Alek-
sandrem Czartoryskim w 1731 r. stały się własnością Czartoryskich.
5 J. Nowak, Szpitale i apteka w Siedlcach 1645-1807, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie
województwa Siedleckiego”, 1997, Z. 10, s. 29-63.
6 Polskie szkło..., op. cit., s. 84-85.
Janusz S. Nowak
Pozostawała ona w sprzeczności z wynikami badań prezentowanymi przez Władysława
Andrzeja Serczyka, który w swej pracy na temat dóbr magnackich na Podolu pisał, że pod
koniec XVIII w. „Hut szkła było w województwie podolskim dość sporo”3.
Teza, że huty takie na Podolu pojawiły się dopiero w XIX w. wydawała się dość nie-
prawdopodobna, także i z tego względu, że na terenach tych znajdowały się latyfundia
o istotnym znaczeniu gospodarczym i politycznym nie tylko dla Sieniawskich (do 1729 r.)
czy Czartoryskich (po 1731 r.), ale także dla Tarłów (20.-40. lata XVIII w.). Trudno wy-
obrazić sobie, aby rezydencje i siedziby podolskie tych rodów, jak Międzybóż, Zinków,
Mikołajów, Brzeżany, Deraźnia czy Latyczów, pozbawione były ośrodków produkujących
szkło do celów gospodarczych lub użytkowych4.
Klucz gospodarczy przeciętnej wielkości (jak np. Międzybóż czy Brzeżany Sieniaw-
skich, a później Czartoryskich) składał się z kilku lub kilkunastu folwarków, wielu arend
(karczmy, młyny), posiadał bogatą infrastrukturę w postaci siedzib administracji w różne-
go rodzaju miastach i miasteczkach (dworki, domy mieszkalne administracji klucza, ratu-
sze), które nie mogły być pozbawione stałego zaplecza w postaci ośrodka produkującego
wyroby szklane. Bez zwykłego szkła stołowego i okiennego w różnym asortymencie nie
mogły egzystować także manufaktury (browary, gorzelnie, majdany saletrzane, hamer-
nie itd.) produkujące towary czy przedmioty codziennego użytku. Potrzebowały go także
wiejskie budynki użyteczności publicznej na terenie klucza, nie mówiąc o miejscach kultu
(jak kościoły, klasztory, synagogi) oraz towarzyszących im zabudowaniach, w tym także
budynkach tzw. kościołów szpitalnych. Wreszcie szkła gospodarczego potrzebowano - jak
wspomniano wyżej - do okien rezydencji miejskich i wiejskich, pałaców, zamków i dwo-
rów, a także licznych aptek i szpitali organizowanych w dobrach na potrzeby poddanych
przez Sieniawskich i Czartoryskich5. Zawierały one zwykle od kilkudziesięciu do kilku
tysięcy szyb różnego gatunku i wielkości, od małych tafelek do tafli tzw. wielkich.
Dokładne przestudiowanie map z ośrodkami hutniczymi zamieszczonymi w cytowanej
wyżej pracy Polskie szkło do połowy 19 wieku, poświęconej historii hutnictwa szklanego,
nasuwać może wniosek, że ośrodki produkujące szkło musiały znajdować się w pobliżu
centrów gospodarczych kluczy - niezależnie od tego, czy były to dobra dziedziczne, czy
też starostwa jako posiadłości czasowo utrzymywane w formie dzierżaw przez przedsta-
wicieli wymienionych rodów6.
Szkło jest materiałem dosyć kruchym. Ośrodki jego produkcji w dobrach Sieniaw-
skich i Czartoryskich starano się sytuować oczywiście w miejscach dogodnych ze względu
na surowiec, ale także - ze względu na stosunkową bliskość miejsca przeznaczenia (ma-
3 W.A. Serczyk, Gospodarstwo magnackie w województwie podolskim w drugiej połowie XVIII wieku,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s.122-123, ibidem mapa dóbr umieszczona po s. 168.
4 K. Kuśnierz, Sieniawa. Założenia rezydencjonalne Sieniawskich, rozwój przestrzenny w XVII oraz
XVIII wieku, Rzeszów 1984, s. 40-43, gdzie autor wylicza klucze i rezydencje latyfundium podolskiego
Sieniawskich, które na skutek małżeństwa Marii Zofii z Sieniawskich l.v. Denhoffowej z Augustem Alek-
sandrem Czartoryskim w 1731 r. stały się własnością Czartoryskich.
5 J. Nowak, Szpitale i apteka w Siedlcach 1645-1807, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie
województwa Siedleckiego”, 1997, Z. 10, s. 29-63.
6 Polskie szkło..., op. cit., s. 84-85.