Museum Narodowe w Krakowie [Hrsg.]: Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie (N.S. 5.2012)

118 Aleksandra Krypczyk

spodarstwa domowego. Formalnie i majątkowo podporządkowana była ojcu, mężowi lub
opiekunowi prawnemu. Podległość ta w większym stopniu dotyczyła kobiet niezamęż-
nych, nieco większą swobodą cieszyły się mężatki i wdowy5. Wedle głęboko zakorzenionej
tradycji obszarem, w którym mogła i powinna funkcjonować Polka, był przede wszyst-
kim dom i rodzina. Na działania wykraczające poza tę sferę, np. w dziedzinie politycz-
no-społecznej lub kulturalnej, mogły sobie pozwolić jedynie kobiety zamożne, należące
do wyższych warstw społecznych. Zmiany na tym polu następowały z wolna w drugiej
połowie XIX stulecia i uległy nasileniu pod koniec wieku6 7. Wydarzenia polityczne oraz
ogólny postęp cywilizacyjny spowodowały bowiem stopniową ewolucję ogólnie przyję-
tych norm społecznych i prawnych oraz nieznaną do tej pory aktywizację obywatelską
kobiet. Wzmożona aktywność Polek wynikała w dużej mierze z konieczności i wiązała się
z wydarzeniami politycznymi: działalnością konspiracyjną, wystąpieniami zbrojnymi oraz
represjami zaborców. Tragiczne losy narodu sprzyjały paradoksalnie emancypacji Polek,
które zdobywały się na łamanie obowiązujących konwenansów, wchodząc w nowe, nie-
tradycyjne dla siebie role: podejmując pracę zawodową, biorąc udział w działalności spi-
skowej, a nawet bezpośrednio w walkach zbrojnych'. Wówczas to, jak pisze Maria Janion,
„patriotyczna emancypacja obywatelska kształtuje nową ideę kobiecości”8. Chociaż trak-
towane nieco łagodniej przez władze zaborcze polskie kobiety na równi z mężczyznami
doświadczały śmierci najbliższych, uwięzienia, przymusowej emigracji, konfiskat majątku
i degradacji ńnansowej oraz zsyłek. Wiele z nich decydowało się na dobrowolne towarzy-
szenie w katordze swoim mężom, narzeczonym lub braciom9. Pomimo konwencjonalnej
atencji okazywanej kobietom oraz wzrostu ich prestiżu społecznego mężczyźni nie bez
oporów dopuszczali przedstawicielki płci pięknej do życia publicznego, nawet w obrębie
działań narodowo-wyzwoleńczych. Najłatwiej godzono się na działalność kobiet w sfe-
rze charytatywnej, religijnej oraz kulturalno-oświatowej. Możliwy był także częściowy
udział w działalności konspiracyjnej, np. w charakterze kurierki. Akceptowaną społecznie
i powszechnie gloryfikowaną rolą Polek była opieka nad rannymi, zdobywanie funduszy

5 Takie podejście sankcjonowało istniejące prawodawstwo, niezależnie od zaboru. Ograniczenia praw
cywilnych kobiet wpisane były w Kodeks Napoleona obowiązujący na ziemiach Księstwa Warszawskiego
i Królestwa Polskiego od 1809 r. oraz w prawodawstwie habsburskim z 1812 r. i niemieckim z 1896 r.

6 Zob. m.in.: Kobiety i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku,
red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1994; Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury in-
telektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, red. A. Żarnowska,
A. Szwarc, Warszawa 1996; Kobieta i kultura dnia codziennego. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska,
A. Szwarc, Warszawa 1997; Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warsza-
wa 2000.

7 Zob. również: W. Caban, Kobiety i powstanie styczniowe, [w:] Kobiety i świat polityki..., s. 59-72;
M. Niekrasz, Tradycyjne i nowe formy aktywności publicznej kobiet w warunkach zaborów, [w:] Kobiety
i świat polityki..., s. 83-98.

8 M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996, s. 55.

9 Świadomość ogólnonarodowych zadań towarzyszyła również poczynaniom polskich emancypantek,
które walkę o możliwość pełnego udziału w życiu społecznym łączyły z walką o wolną ojczyznę. Przykła-
dem takiej postawy było hasło głoszone w kręgu tzw. entuzjastek wielkopolskich: „kobieta niechaj będzie
córką czasu swego i wieku, niechaj naprzód idzie z narodem”, cyt. wg S. Wasilewski, Życic polskie w XIX
wieku, Warszawa 2008, s. 210-211.