Museum Narodowe w Krakowie [Editor]: Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie (N.S. 5.2012)

,Od van Eycka do Diirera. Staroniderlandzcy mistrzowie a malarstwo Europy Środkowej 1430-1530” 305

Przełom stanowi, jak powszechnie wiadomo, Ołtarz Gandawski Huberta i Jana van
Eyck, paradygmat założeń malarstwa staroniderlandzkiego. Najistotniejsze pola, na któ-
rych dokonała się przemiana, określić można hasłowo:

1. krajobraz (dolna kondygnacja stanu otwartego) - pięć tablic składa się na jedną
scenę (w terminologii niem.: das Landschaftskontinuum) Adoracji Baranka Mistycznego.
Dotychczasową konwencjonalność i schematyczność krajobrazu zastępuje suma szczegó-
łowych, czynionych z akrybią, obserwacji7;

2. światłocień - interpretacja zjawisk świetlnych malarskimi środkami. Cienie służą
wskazaniu źródła światła przy uwzględnieniu warunków świetlnych w Kaplicy Vijdów
w południowym obejściu chóru gandawskiego kościoła. Rzeczywiste, drewniane ramy
poszczególnych segmentów obrazowych składających się na scenę Zwiastowania rzucają
malowany cień na flizy posadzki. Naturalne (w Kaplicy Vijdów światło faktycznie pada
od prawej strony) światło skontrastowane zostaje z boskim światłem emanującym z go-
łębia symbolizującego Ducha Świętego, gdyż natural i styczne odtwarzanie widzialnego
świata nie jest tu celem samym w sobie, tylko służy uwydatnieniu kontrastu między jego
naturą a boskim pierwiastkiem8;

3. symulowanie właściwości powierzchniowo-teksturalnych wyłącznie malarskimi
środkami. Najbardziej uderza motyw „malowanych rzeźb”, ale też sposób przedstawiania
metalowej zbroi, kryształu, różnych tkanin, ruchliwej tafli wody9;

4. perspektywa - przestrzenne pogłębienie wnętrza. Perspektywa ma sens symbolicz-
ny, inny niż we wczesnorenesansowym malarstwie włoskim, gdzie jest rezultatem zastoso-
wania matematycznych pryncypiów. Tu perspektywa jest empiryczna, stwierdzamy stero-
wanie skalą (każdy aspekt obrazu ma swój odrębny punkt obserwacji), przerysowywanie
proporcji (postacie w Zwiastowaniu są zbyt duże w stosunku do przestrzeni komnaty)10;

5. przekraczanie „przestrzeni obrazowej”. „Kamienne” figury śś. Janów (pierwotne we-
zwanie kościoła) zestawione są z barwnymi przedstawieniami fundatorów, gdyż intencją
malarza było zasugerowanie różnego „poziomu realności” („levels of reality”) obrazowa-
nych postaci11.

Ten zaoferowany przez braci van Eyck nowy sposób przedstawiania realnego świata
nazywa Borchert „rewolucją jakościową” („die qualitative Revolution”)12. W tym widzi
odpowiedź na pytanie: Dlaczego akurat sztuka niderlandzka jest odtąd rozumiana jako,
mówiąc językiem prawniczym, „wyższa instancja” („der Rekurs”)?

W konsekwencji przełomu, jakim był Ołtarz Gandawski, w latach 40. i 50. XV w. cała
fala artystów środkowoeuropejskich rozpoczyna eksperymenty z odkryciami van Eycków.
Tylko wyjątkowo przejmuje się cały schemat ikonograficzny (vide relacja między Madon-

T.-H. Borchert, Die Erneuerung der Malkunst. EJberlegungen zur altniederlandischen Tafelmalerei,
[w:] Van Eyck bis Durer..., s. 22-23.

8 Ibidem, s. 23-24.

9 Ibidem, s. 24-25.

10

u

12

Ibidem, s. 26-29.
Ibidem, s. 29.
Ibidem, s. 19-23.