Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

TECHNIKA WIERCENIA W KAMIENIU

1S

ślężańskiego, znalazł wśród nich tylko jeden
okaz z otworem dwustożkowym. Ten sam autor
podaje, że u wszystkich tych toporków szersze
wyloty otworów trzonkowych znajdowały się na
górnych płaszczyznach toporków7. Podobnie
usytuowane są otwory prawie u wszystkich na-
rzędzi kamiennych, co świadczy o powszech-
ności wiercenia jednostronnego i odgórnego.

Dotychczas nie wiemy, czy takie usytuowa-
nie otworów trzonkowych było tylko zwykłym
następstwem jednostronnego, odgórnego zabie-
gu wiertniczego, czy też stosowano je planowo
celem klinowania trzonków, tak jak się to prak-
tykuje dziś u narzędzi żelaznych.

Pewien drobny szczegół nasuwa myśl, że
jednak takie usytuowanie otworów trzonko-
wych było planowe i celowe, oraz sugeruje, że
towarzyszące im zjawisko stożkowatości — nie-
zależne od wytwórcy, gdyż wypływało ono
z nierównomiernego ścierania się wierteł pod-
czas obrotów — zostało należycie ocenione
i wykorzystane do mocnego związywania trzon-
ków z narzędziami przy pomocy klinów. Tym
drobnym szczegółem jest właśnie fragment nie
dowierconej warstwy u wyżej omówionego to-
porka z Borszyna Wielkiego. Narzędzie to było
bez wątpienia mocno eksploatowane, co po-
twierdza jego nader spracowany stan. Że tkwił
w nim trzonek jest też niewątpliwe, bo ścianka
otworu trzonkowego posiada charakterystyczny
szlif, który w wyższym jeszcze stopniu widocz-
ny jest na ściance fragmentu nie dowierconej
warstwy.

Szlif tworzy się też podczas obrotów wiertła,
lecz ma on inny wyraz, niż szlif wywołany
przez długotrwałe zwarcie trzonka ze ścianką
otworu trzonkowego u narzędzia kamiennego.
Podobne szlify spotyka się również na ścian-
kach otworów trzonkowych u narzędzi metalo-
wych.

W zwyczajnym razie, wystający ponad po-
wierzchnię otworu trzonkowego szczątek nie
dowierconej warstewki, przeszkodzałby w nale-
żytym osadzeniu trzonka. Jeżeli jednak mimo
to trzonek tkwił w'toporku, to chyba tylko
dzięki zaklinowaniu.

Z założeniem wzmacniania zwartości trzon-
ków z narzędziami przy pomocy klinów w neo-
licie lub we wczesnym okresie epoki brązu wią-
że się pytanie, jaki rodzaj klinowania najlepiej
odpowiadał u narzędzi kamiennych. Klinowanie
wzdłuż średnicy trzonka należy wykluczyć ze
względu na zbyt silne działanie rozpierające,
grożące zniszczeniem narzędzia. Najwłaściw-
szym byłoby tu klinowanie przykrawężne, dwu-
klinowe, wywierające znacznie mniejsze rozpie-

'Geschwendt F., Die steinernen Streitdxte
und Keulen Schlesiens, s. 31, maszynopis pracy dok-
torskiej z r. 1931 w archiwum Muzeum Śląskiego.

ranie i dokładniej zwierające trzonek z narzę-
dziem.

Pozostają jeszcze do omówienia boczne ścian-
ki stożków grupy pierwszej. Znajdują się na
nich poziome bruzdki, których najwięcej mieści
się na ściance stożka A, zaś znacznie mniej na
ściankach stożków pozostałych. Poza tym na
pobocznicach stożków A i B widoczne są usko-
ki. Bruzdki wyryte zostały przez luźne ziarenka
piasku, które dostały się podczas wiercenia po-
między wewnętrzne ścianki wierteł a zewnętrz-
ne ścianki stożków. Uskoki zaś wytworzyły się
przez takie samo działanie, lecz większych ziarn
piasku lub cząstek wykruszonego w trakcie za-
biegu wiertniczego kamienia. Cząstki takie,
utkwiwszy w wewnętrznej ścianie wiertła, głę-
biej ryły ścianki stożka niż drobny piasek. Na
ściankach otworów trzonkowych spotyka się
także płytsze lub głębsze bruzdki, powstałe
w podobny sposób na skutek dostania się ziaren
piasku czy kamienia między zewnętrzne ściany
wierteł a ścianki otworów trzonkowych.

Grupa II obejmuje stożki E, F (il. 9),
których cechą szczególną — jak i w grupie

E F

II. 9. Stożki o powierzchniach górnych
z bruzdkami (rys. z natury, 1 : 1)

pierwszej — są płaszczyzny górne. Nie są one
jednak gładkie, lecz posiadają bruzdki
w postaci kółeczek współśrodkowych.

Cecha ta narzuca wniosek, że stożki te są
produktami wierteł posiadających w swych ru-
rowatych wnętrzach jakieś twarde pułapy. Jest
bowiem prawdopodobny przypadek, że zanim
dane zabiegi wiertnicze dobiegły końca, nastą-
piło zetknięcie obracającego się pułapu z górną
płaszczyzną stożka, na którym chropowata po-
wierzchnia pułapu lub znajdujące się tam zia-
renka piasku czy kamienia wyryły ślady kółek
współśrodkowych. Opisane zjawisko mogło mieć
miejsce w pierwszym rzędzie przy wiertłach
kościanych, gdzie pułapem była sprasowana na-
ciskiem wiertła siatka kostna, wypełniająca gło-
wicę kości. Pułapy mogły też znajdować się we
wnętrzach wierteł drewnianych.