DOI issue:
Rozprawy i materiały
DOI article:Michniewicz, Zbisław: Biały orzeł na grobowcu Henryka IV we Wrocławiu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0045
BIAŁY ORZEŁ NA GROBOWCU HENRYKA IV
37
i zastosowany niewątpliwie celowo, z jakąś
głębszą myślą, stworzył — zdaje się — odrębną
ideologię w symbolice ozdobionego nim orła,
a w dalszej przyszłości i warunki konieczne do
dziedziczenia takiego herbu w dolnośląskiej ga-
łęzi Piastów.
Podobnym okiem spojrzeć należy i na her-
bowego orła w Opolu, który wprawdzie na pie-
częciach niczym się nie wyróżnia od godła kra-
kowskiego z czasów Bolka Wstydliwego, lecz
którego odrębności w symbolice uwydatniają s;ę
za to w dziedzinie kolorystyki. Najstarsze źró-
dła obrazowe (herbarze) lub opisowe wykazują
bowiem, że co najmniej od około 1372 r.9, herb
książąt Opola stanowił orzeł złoty w polu nie-
bieskim, który znacznie wcześniej, bo już w r.
1260 mógł być biały na tle czarnym10. Wspom-
niane różnice barw wystarczały w zupełności,
by w myśl praktyk średniowiecza wyodrębnić
ideologicznie i terytorialnie herb opolski od
bliźniaczego w kształcie herbu dzielnicy kra-
kowskiej, o którym nie można wątpić, że zarów-
no w XIV, jak i w XIII wieku był biało-czerwo-
ny. Jeśli się obserwować będzie nadto godła
piastowskie innej tematyki o charakterze dzie-
dzicznych: a więc lwa zadomowionego w Wiel-
kopolsce około 1250—1252 r. i najpóźniej od
1268 r. półorła-półlwa w herbie kujawskim —
w cyklu tych współczesnych sobie przemian he-
raldycznych uwypukli się wcale wyraźnie praw-
dopodobieństwo związku przyczynowego między
wystąpieniem dziedzicznych herbów książęcych
w postronnych dzielnicach, a wykształceniem
się od 1252 r. herbu dzielnicowego w Małopol-
sce 11, który stanowił tam zawiązek symbolu
państwowego. Można śmiało przypuszczać, że
renesans polskich myśli zjednoczeniowych za-
uważany w dziejach od połowy XIII w., nasilo-
9 Herbarz flamandzki Gelrego — por. Mikucki Z,
S. 515 i nn. oraz tabl. CXLI, 10.
10 Sztandar taki powiewał nad posiłkami wrocław-
skimi i opolskimi w bitwie nad rzeką Morawą (1260 r.).
Godło przydzielić można tylko Władysławowi Opol-
skiemu, gdyż zgodnie z współczesną pieczęcią Henry-
ka III (Historia Śląska, t. III, tabl. LXXXV, nr 5)
orzeł na chorągwi wrocławskiej miał półksiężyc na
Piersi, o czym notatka kronikarza nie wspomina (za-
piska z austriackiej kroniki rymowanej — wprowa-
dzona do literatury polskiej w Gródecki II, s. 120
i nn.). Gródecki wysuwał przy tym przypuszczenie
ogólnopolskiego charakteru barw takich w godle cho-
rągiewnym, w co powątpiewał słusznie Mikucki, nie
próbując jednak ustalić przynależności sztandaru (Mi-
kucki I, s. 536, oraz tamże przyp. 3).
11 Podobnie datował początki herbu ziemi krakow-
skiej Mikucki, wyszedłszy z innych przesłanek, nie
wiążąc jednak krakowskiego godła w tym okresie
z problematyką ideologii zjednoczenia państwa (por.
Mikucki U, s. 129).
ny zwłaszcza w Małopolsce, znajdował swe od-
bicie w opisywanych przemianach heraldyki
Piastów.
Po zniknięciu pierwotnego orła z Wielkopol-
ski około 1250—52 r. i z Kujaw około 1257 r.,
dzielnica krakowska staje się na czas dłuższy
jedyną, której książęta pieczętowali się tym
godłem, pominąwszy Śląsk Dolny i Opole, gdzie
orzeł — jak mówiliśmy — otrzymał inny wy-
dźwięk symboliki wskutek zmian kolorystycz-
nych i stał się herbem rodzinnym. W Krakowie
trwał orzeł na pieczęciach książęcych od r. 1252
do końca panowania Wstydliwego, a za Leszka
nie występuje wprawdzie w sfragistyce księcia,
tym niemniej utrzymuje się jako godło ziemi,
co mamy możność stwierdzić jego obecnością na
najstarszej pieczęci wójtowskiej miasta Krako-
wa z tego właśnie okresu 12. Dwa wypadki spo-
radycznego w tym czasie wystąpienia orła na
pieczęciach Piastów z Kujaw i Mazowsza —
pierwszy w r. 1273, drugi zaś w 12^5, posiadają
ścisły związek z herbem ziemi krakowskiej.
Leszek Czarny i Konrad II — ich to bowiem są
pieczęcie13 ■—■ wyrazili tym sposobem swoje
okolicznościowe aspiracje do Małopolski z Kra-
kowem, reprezentowanej wtedy herbowym or-
łem. Przypadki te są typowymi dla średniowie-
cza przykładami tzw. „herbów roszczenio-
wych" 14 i wskazują dobitnie na stabilizację wi-
zerunku orła w Małopolsce, między innymi
w roli herbu ziemi. Jak wiadomo, Leszek był
nawet desygnowanym dziedzicem Bolka Wstyd-
liwego. Godna tu ponadto uwagi jest chronolo-
gia wystąpienia obu tych pieczęci znaczonych
orłem, która odpowiada dokładnie datom pier-
wszego oraz trzeciego buntu w dzielnicy kra-
kowskiej .
Z przeprowadzonej w zarysie analizy wy-
obrażeń heraldyki piastowskiej wynika, że
w Małopolsce do czasów objęcia tam rządów
przez Henryka Prawego orzeł stanowił nie tyl-
ko herb ziemi, ale i zawiązek godła państwo-
wego, a nie miewał on wtedy ani korony, ani
też innych dostrzegalnych w plastyce zróżnico-
wań i przypuszczalnie był biały (srebrny) na
tarczy czerwonej, podobnie jak w XIV wieku.
Jak wobec tego należałoby wykładać symbolikę
trzeciej tarczy na sarkofagu wrocławskim Hen-
12 Występuje w 1303 r., jest jednak starszej daty
(por. Piekosiński II, s. 161 i n.).
13 Piekosiński II, nr 165 oraz 187, reprod. w Wiad.
Num.-Arch. XVI, 1934, nr 639.
14 Armes de pretention, Anspruchswappen. —
W związku z powstawaniem herbów ziem już pierwsza
połowa XIII stulecia rozwinęła wśród możnych feu-
dałów zwyczaj posługiwania się czasowo lub na stałe
herbami obcych terytoriów, do których wysuwano ro-
szczenia.
37
i zastosowany niewątpliwie celowo, z jakąś
głębszą myślą, stworzył — zdaje się — odrębną
ideologię w symbolice ozdobionego nim orła,
a w dalszej przyszłości i warunki konieczne do
dziedziczenia takiego herbu w dolnośląskiej ga-
łęzi Piastów.
Podobnym okiem spojrzeć należy i na her-
bowego orła w Opolu, który wprawdzie na pie-
częciach niczym się nie wyróżnia od godła kra-
kowskiego z czasów Bolka Wstydliwego, lecz
którego odrębności w symbolice uwydatniają s;ę
za to w dziedzinie kolorystyki. Najstarsze źró-
dła obrazowe (herbarze) lub opisowe wykazują
bowiem, że co najmniej od około 1372 r.9, herb
książąt Opola stanowił orzeł złoty w polu nie-
bieskim, który znacznie wcześniej, bo już w r.
1260 mógł być biały na tle czarnym10. Wspom-
niane różnice barw wystarczały w zupełności,
by w myśl praktyk średniowiecza wyodrębnić
ideologicznie i terytorialnie herb opolski od
bliźniaczego w kształcie herbu dzielnicy kra-
kowskiej, o którym nie można wątpić, że zarów-
no w XIV, jak i w XIII wieku był biało-czerwo-
ny. Jeśli się obserwować będzie nadto godła
piastowskie innej tematyki o charakterze dzie-
dzicznych: a więc lwa zadomowionego w Wiel-
kopolsce około 1250—1252 r. i najpóźniej od
1268 r. półorła-półlwa w herbie kujawskim —
w cyklu tych współczesnych sobie przemian he-
raldycznych uwypukli się wcale wyraźnie praw-
dopodobieństwo związku przyczynowego między
wystąpieniem dziedzicznych herbów książęcych
w postronnych dzielnicach, a wykształceniem
się od 1252 r. herbu dzielnicowego w Małopol-
sce 11, który stanowił tam zawiązek symbolu
państwowego. Można śmiało przypuszczać, że
renesans polskich myśli zjednoczeniowych za-
uważany w dziejach od połowy XIII w., nasilo-
9 Herbarz flamandzki Gelrego — por. Mikucki Z,
S. 515 i nn. oraz tabl. CXLI, 10.
10 Sztandar taki powiewał nad posiłkami wrocław-
skimi i opolskimi w bitwie nad rzeką Morawą (1260 r.).
Godło przydzielić można tylko Władysławowi Opol-
skiemu, gdyż zgodnie z współczesną pieczęcią Henry-
ka III (Historia Śląska, t. III, tabl. LXXXV, nr 5)
orzeł na chorągwi wrocławskiej miał półksiężyc na
Piersi, o czym notatka kronikarza nie wspomina (za-
piska z austriackiej kroniki rymowanej — wprowa-
dzona do literatury polskiej w Gródecki II, s. 120
i nn.). Gródecki wysuwał przy tym przypuszczenie
ogólnopolskiego charakteru barw takich w godle cho-
rągiewnym, w co powątpiewał słusznie Mikucki, nie
próbując jednak ustalić przynależności sztandaru (Mi-
kucki I, s. 536, oraz tamże przyp. 3).
11 Podobnie datował początki herbu ziemi krakow-
skiej Mikucki, wyszedłszy z innych przesłanek, nie
wiążąc jednak krakowskiego godła w tym okresie
z problematyką ideologii zjednoczenia państwa (por.
Mikucki U, s. 129).
ny zwłaszcza w Małopolsce, znajdował swe od-
bicie w opisywanych przemianach heraldyki
Piastów.
Po zniknięciu pierwotnego orła z Wielkopol-
ski około 1250—52 r. i z Kujaw około 1257 r.,
dzielnica krakowska staje się na czas dłuższy
jedyną, której książęta pieczętowali się tym
godłem, pominąwszy Śląsk Dolny i Opole, gdzie
orzeł — jak mówiliśmy — otrzymał inny wy-
dźwięk symboliki wskutek zmian kolorystycz-
nych i stał się herbem rodzinnym. W Krakowie
trwał orzeł na pieczęciach książęcych od r. 1252
do końca panowania Wstydliwego, a za Leszka
nie występuje wprawdzie w sfragistyce księcia,
tym niemniej utrzymuje się jako godło ziemi,
co mamy możność stwierdzić jego obecnością na
najstarszej pieczęci wójtowskiej miasta Krako-
wa z tego właśnie okresu 12. Dwa wypadki spo-
radycznego w tym czasie wystąpienia orła na
pieczęciach Piastów z Kujaw i Mazowsza —
pierwszy w r. 1273, drugi zaś w 12^5, posiadają
ścisły związek z herbem ziemi krakowskiej.
Leszek Czarny i Konrad II — ich to bowiem są
pieczęcie13 ■—■ wyrazili tym sposobem swoje
okolicznościowe aspiracje do Małopolski z Kra-
kowem, reprezentowanej wtedy herbowym or-
łem. Przypadki te są typowymi dla średniowie-
cza przykładami tzw. „herbów roszczenio-
wych" 14 i wskazują dobitnie na stabilizację wi-
zerunku orła w Małopolsce, między innymi
w roli herbu ziemi. Jak wiadomo, Leszek był
nawet desygnowanym dziedzicem Bolka Wstyd-
liwego. Godna tu ponadto uwagi jest chronolo-
gia wystąpienia obu tych pieczęci znaczonych
orłem, która odpowiada dokładnie datom pier-
wszego oraz trzeciego buntu w dzielnicy kra-
kowskiej .
Z przeprowadzonej w zarysie analizy wy-
obrażeń heraldyki piastowskiej wynika, że
w Małopolsce do czasów objęcia tam rządów
przez Henryka Prawego orzeł stanowił nie tyl-
ko herb ziemi, ale i zawiązek godła państwo-
wego, a nie miewał on wtedy ani korony, ani
też innych dostrzegalnych w plastyce zróżnico-
wań i przypuszczalnie był biały (srebrny) na
tarczy czerwonej, podobnie jak w XIV wieku.
Jak wobec tego należałoby wykładać symbolikę
trzeciej tarczy na sarkofagu wrocławskim Hen-
12 Występuje w 1303 r., jest jednak starszej daty
(por. Piekosiński II, s. 161 i n.).
13 Piekosiński II, nr 165 oraz 187, reprod. w Wiad.
Num.-Arch. XVI, 1934, nr 639.
14 Armes de pretention, Anspruchswappen. —
W związku z powstawaniem herbów ziem już pierwsza
połowa XIII stulecia rozwinęła wśród możnych feu-
dałów zwyczaj posługiwania się czasowo lub na stałe
herbami obcych terytoriów, do których wysuwano ro-
szczenia.