DOI issue:
Rozprawy i materiały
DOI article:Michniewicz, Zbisław: Biały orzeł na grobowcu Henryka IV we Wrocławiu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0047
BIAŁY ORZEŁ NA GROBOWCU HENRYKA IV
39
analizy pełnego materiału heraldycznego po
Przemyśle na równi z koncepcją o krakowskim
charakterze koronowanego orła u Henryka. Po-
czątkowo Przemysł, bawiący w Krakowie we
wrześniu 1290 r., użył tam pieczęci innej z po-
dobizną zwykłego orła heraldycznego na tar-
czy. Krakowski charakter takiego orła — po
przeprowadzonej poprzednio analizie rozwoju
tamtejszego herbu ziemi — nie powinien być
kwestionowany20, mimo iż pieczęć z września
nosi tytulaturę wyłącznie wielkopolską. Podob-
nych bowiem przykładów, posługiwania się kra-
kowskim godłem przez pretendentów do kra-
kowskiej dzielnicy, dostarczyły wyżej omówione
dwie pieczęcie Leszka i Konrada II z lat 1273,
1285, ukazujące w herbie krakowskiego orła
jako symbol dziedziczonej lub zdobywanej dziel-
nicy, lecz przy tytułach lokalnych Sieradza
i Mazowsza. W momencie podniesienia pre-
tensji do Krakowa, obrazowanej przejęciem
regionalnego godła, obaj ci Piastowie de facto
pozostawali książętami własnych, rodowych
dzielnic. Zbliżoną sytuację prawno-polityczną
uwydatnia pieczęć Przemyśla z września 1290 r.
Orzeł na niej — to herb dzielnicy krakowskiej
przejmowany przez prawowitego spadkobiercę,
księcia Wielkopolski. W miesiąc później pojawi-
ła się opisana poprzednio pieczęć z orłem zdob-
nym w koronę i półkiężyc na piersi; na jej cho-
rągwi — orzeł zwyczajny; w legendzie otokowej
tytuł wielkopolski, a w środku pola pieczę'ne^o
skrót tytułu" dzielnicy krakowskiej „ET CRA",
jakby później uzupełniony. Ocena obu godeł na
tej pieczęci nie jest zbyt utrudniona, musi jed-
nak odbiegać od wykładni dotychczasowych hi-
potez. Orzeł zwyczajny na proporcu jest herbem
krakowskim, a koronowany ptak z półksięży-
cem nie może być w żadnym razie inną odmia-
ną godła krakowskiego ani też naśladownic-
twem rozmyślnym — z takich czy innych przy-
czyn — herbu Henryka IV V (który w tej po-
staci, z koroną, jeszcze nie istniał), to bowiem
mogłoby mieć miejsce tylko wtedy, gdyby pre-
tensje lub sukcesja Przemysława dotyczyła
również terytorium Wrocławia, o czym nic
20 Piekosiński II, nr 201; lepsza podobizna zob.
Gumowski III, tabl. VIII, 1. Kętrzyński występo-
wał z argumentacją na rzecz wielkopolskiego charak-
teru pieczęci i godła: widział tu nawrót do wizerunku
Piastów wielkopolskich z I pol. XIII w. (Kętrzyński,
s. 23, 28). Podobnie oceniał Krzyżanowski, bio-
rąc za podstawę wniosku brak korony na głowie orła
(Krzyżanowski, s. 34). Gumowski dostrzegał tu wy-
łącznie godło osobiste, pozbawione cech terytorialno-
ści (Gumowski III, s. 24). Zapatrywania innych z R a-
dzikowskim, Balzerem, Mikuckim — szły
w kieruku krakowskiej genealogii tego orła (później-
sze zastrzeżenia Mikuckiego bliżej nie sprecyzowane;.
21 Por. wyż. s. 35 oraz przyp. o.
w dziejach nie wiadomo. W innym razie naśla-
downictwo herbu Wrocławczyka w Wielkopol-
sce stanowiłoby wykroczenie przeciwko prakty-
kom heraldycznym, ustalonym w drodze roz-
woju tej obyczajowości średniowiecza. Podobny
do śląskiego herb Przemyśla jest tworem od-
rębnym, przeznaczonym na godło... Wielkopol-
ski (!); jest przeróbką herbu ziemi krakow-
skiej, dokonaną przez jej posiadacza, a udostoj-
nienie orła koroną nastąpiło najwidoczniej dla
wyrażenia tych zamierzeń politycznych, które
urealnione zostały koronacją w Gnieźnie. Pie-
częć z góry przeznaczano do użytku kancelarii
wielkopolskiej --. Stąd też wynikła regionalna
modyfikacja, zmieniająca przez dodanie półksię-
życa znaczenie symboliki krakowskiego godła,
pretendującego już podówczas do stanowiska
herbu w przyszłym zjednoczonym państwie.
Pieczęci tej używał Przemysł przez szereg lat,
a nawet zlecił ponowne uwierzytelnianie nią
starszych swoich dokumentów, co też potwier-
dzać tylko musi pogląd o wielkopolskim regio-
naliźmie wspomnianego obiektu. Nie zniknął
jednak i poprzedni orzeł krakowskiego typu
z heraldyki Przemysława; mamy go na małej,
odwrotowej pieczęci z 1292 r.2!, i ten właśnie
orzeł małopolskiej proweniencji przeistoczy się
po gnieźnieńskiej koronacji w pełne godło her-
bowe królestwa polskiego, uzupełnione symbo-
lem monarchii — koroną na majestatycznej pie-
częci Przemyśla — króla.
Współistnienie do 1295 r. dwóch różnych
szczegółami godeł Przemyśla, choć pokrewnych
tematyką wspólnego orła, wymownie wy-
kazuje odrębność symbolik obu omawianych
wyobrażeń, jaka trwała do czasu urealnienia
się Regnum Poloniae, którego ośrodek zbiegiem
okoliczności utrwalił się nie w Kakowie, lecz
w Wielkopolsce. Z tą chwilą wyszła z użycia
odrębna pieczęć wielkopolska z regionalnym
godłem tej dzielnicy, która wysunęła się na czo-
ło zjednoczonego, na razie w skromnym zasięgu
terytorialnym, tym niemniej uniwersalnego
w zasadzie państwa. Ogólnopolskie znamię koro-
nowanego orła (bez półksiężyca), lokalizując się
po r. 1295 na terenie ośrodkowej dzielnicy,
symboliką swoją objęło także i obszar macie-
rzystej dzielnicy Przemyśla, tracąc bez-
pośredni kontakt z Małopolską. Nie zauważamy
też w tym czasie jakiegokolwiek związku sym-
boliki orła z krakowską ziemią przez przeciąg
22 Skrót tytułu dzielnicowego (ET CRA) powstać
musiał dodatkowo, zapewne już jako odpowiedź na ro-
szczenia Wacława II do Małopolski, dla podkreślenia
stanu posiadania i uprawnień Przemyśla.
23 Szczegół niezmiernie ważny, choć z reguły pomi-
jany dotąd przy rozważaniach symboliki heraldycznej
na pieczęciach Przemyśla. Opis zob. Piekosiński 11,
nr 202, reprod. w Wiad. Num.-Arch., XVI, 1934, nr 652.
39
analizy pełnego materiału heraldycznego po
Przemyśle na równi z koncepcją o krakowskim
charakterze koronowanego orła u Henryka. Po-
czątkowo Przemysł, bawiący w Krakowie we
wrześniu 1290 r., użył tam pieczęci innej z po-
dobizną zwykłego orła heraldycznego na tar-
czy. Krakowski charakter takiego orła — po
przeprowadzonej poprzednio analizie rozwoju
tamtejszego herbu ziemi — nie powinien być
kwestionowany20, mimo iż pieczęć z września
nosi tytulaturę wyłącznie wielkopolską. Podob-
nych bowiem przykładów, posługiwania się kra-
kowskim godłem przez pretendentów do kra-
kowskiej dzielnicy, dostarczyły wyżej omówione
dwie pieczęcie Leszka i Konrada II z lat 1273,
1285, ukazujące w herbie krakowskiego orła
jako symbol dziedziczonej lub zdobywanej dziel-
nicy, lecz przy tytułach lokalnych Sieradza
i Mazowsza. W momencie podniesienia pre-
tensji do Krakowa, obrazowanej przejęciem
regionalnego godła, obaj ci Piastowie de facto
pozostawali książętami własnych, rodowych
dzielnic. Zbliżoną sytuację prawno-polityczną
uwydatnia pieczęć Przemyśla z września 1290 r.
Orzeł na niej — to herb dzielnicy krakowskiej
przejmowany przez prawowitego spadkobiercę,
księcia Wielkopolski. W miesiąc później pojawi-
ła się opisana poprzednio pieczęć z orłem zdob-
nym w koronę i półkiężyc na piersi; na jej cho-
rągwi — orzeł zwyczajny; w legendzie otokowej
tytuł wielkopolski, a w środku pola pieczę'ne^o
skrót tytułu" dzielnicy krakowskiej „ET CRA",
jakby później uzupełniony. Ocena obu godeł na
tej pieczęci nie jest zbyt utrudniona, musi jed-
nak odbiegać od wykładni dotychczasowych hi-
potez. Orzeł zwyczajny na proporcu jest herbem
krakowskim, a koronowany ptak z półksięży-
cem nie może być w żadnym razie inną odmia-
ną godła krakowskiego ani też naśladownic-
twem rozmyślnym — z takich czy innych przy-
czyn — herbu Henryka IV V (który w tej po-
staci, z koroną, jeszcze nie istniał), to bowiem
mogłoby mieć miejsce tylko wtedy, gdyby pre-
tensje lub sukcesja Przemysława dotyczyła
również terytorium Wrocławia, o czym nic
20 Piekosiński II, nr 201; lepsza podobizna zob.
Gumowski III, tabl. VIII, 1. Kętrzyński występo-
wał z argumentacją na rzecz wielkopolskiego charak-
teru pieczęci i godła: widział tu nawrót do wizerunku
Piastów wielkopolskich z I pol. XIII w. (Kętrzyński,
s. 23, 28). Podobnie oceniał Krzyżanowski, bio-
rąc za podstawę wniosku brak korony na głowie orła
(Krzyżanowski, s. 34). Gumowski dostrzegał tu wy-
łącznie godło osobiste, pozbawione cech terytorialno-
ści (Gumowski III, s. 24). Zapatrywania innych z R a-
dzikowskim, Balzerem, Mikuckim — szły
w kieruku krakowskiej genealogii tego orła (później-
sze zastrzeżenia Mikuckiego bliżej nie sprecyzowane;.
21 Por. wyż. s. 35 oraz przyp. o.
w dziejach nie wiadomo. W innym razie naśla-
downictwo herbu Wrocławczyka w Wielkopol-
sce stanowiłoby wykroczenie przeciwko prakty-
kom heraldycznym, ustalonym w drodze roz-
woju tej obyczajowości średniowiecza. Podobny
do śląskiego herb Przemyśla jest tworem od-
rębnym, przeznaczonym na godło... Wielkopol-
ski (!); jest przeróbką herbu ziemi krakow-
skiej, dokonaną przez jej posiadacza, a udostoj-
nienie orła koroną nastąpiło najwidoczniej dla
wyrażenia tych zamierzeń politycznych, które
urealnione zostały koronacją w Gnieźnie. Pie-
częć z góry przeznaczano do użytku kancelarii
wielkopolskiej --. Stąd też wynikła regionalna
modyfikacja, zmieniająca przez dodanie półksię-
życa znaczenie symboliki krakowskiego godła,
pretendującego już podówczas do stanowiska
herbu w przyszłym zjednoczonym państwie.
Pieczęci tej używał Przemysł przez szereg lat,
a nawet zlecił ponowne uwierzytelnianie nią
starszych swoich dokumentów, co też potwier-
dzać tylko musi pogląd o wielkopolskim regio-
naliźmie wspomnianego obiektu. Nie zniknął
jednak i poprzedni orzeł krakowskiego typu
z heraldyki Przemysława; mamy go na małej,
odwrotowej pieczęci z 1292 r.2!, i ten właśnie
orzeł małopolskiej proweniencji przeistoczy się
po gnieźnieńskiej koronacji w pełne godło her-
bowe królestwa polskiego, uzupełnione symbo-
lem monarchii — koroną na majestatycznej pie-
częci Przemyśla — króla.
Współistnienie do 1295 r. dwóch różnych
szczegółami godeł Przemyśla, choć pokrewnych
tematyką wspólnego orła, wymownie wy-
kazuje odrębność symbolik obu omawianych
wyobrażeń, jaka trwała do czasu urealnienia
się Regnum Poloniae, którego ośrodek zbiegiem
okoliczności utrwalił się nie w Kakowie, lecz
w Wielkopolsce. Z tą chwilą wyszła z użycia
odrębna pieczęć wielkopolska z regionalnym
godłem tej dzielnicy, która wysunęła się na czo-
ło zjednoczonego, na razie w skromnym zasięgu
terytorialnym, tym niemniej uniwersalnego
w zasadzie państwa. Ogólnopolskie znamię koro-
nowanego orła (bez półksiężyca), lokalizując się
po r. 1295 na terenie ośrodkowej dzielnicy,
symboliką swoją objęło także i obszar macie-
rzystej dzielnicy Przemyśla, tracąc bez-
pośredni kontakt z Małopolską. Nie zauważamy
też w tym czasie jakiegokolwiek związku sym-
boliki orła z krakowską ziemią przez przeciąg
22 Skrót tytułu dzielnicowego (ET CRA) powstać
musiał dodatkowo, zapewne już jako odpowiedź na ro-
szczenia Wacława II do Małopolski, dla podkreślenia
stanu posiadania i uprawnień Przemyśla.
23 Szczegół niezmiernie ważny, choć z reguły pomi-
jany dotąd przy rozważaniach symboliki heraldycznej
na pieczęciach Przemyśla. Opis zob. Piekosiński 11,
nr 202, reprod. w Wiad. Num.-Arch., XVI, 1934, nr 652.