DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Michniewicz, Zbisław: Biały orzeł na grobowcu Henryka IV we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0051
BIAŁY ORZEŁ NA GROBOWCU HENRYKA IV 43
różnią się wprawdzie żadnym szczegółem pla-
stycznym, wiadomo jednak, że herby książąt
opolskich indywidualizowały się odmienną bar-
wą. W pierwszym więc razie — u Przemyśla ■—
ma się do czynienia z indywidualnie skompo-
nowanym godłem regionalnym, co potwierdza
obecność na tej samej pieczęci innego, zwycza-
jowego godła krakowskiego na proporcu. W dru-
gim razie — w Bytomiu — udostojniono ko-
roną nie godło krakowskiej metryki, lecz ro-
dzinny herb opolskich PiastówW obu wy-
padkach przybrano koroną regionalne godła
dzielnicowe — a nie herb krakowski o ponad-
dzielnicowych aspektach — dla wyrażenia ogól-
niejszych tendencji tak powszechnych w dru-
giej połowie XIII w., tendencji zjednoczenio-
wych, zarazem monarchicznych, których pierw-
szym faktycznym realizatorem stał się Prze-
mysł, lecz które nie były obce i na dworze opol-
skim za Kazimierzowego ojca — Władysława.
Biało-czerwony herb we Wrocławiu stanowi
niewątpliwy dowód pewnej odrębności symbo-
liki. Jest wyraźnym, logicznym przedłużeniem
i rozwinięciem ideologii heraldycznej dolnoślą-
skich Piastów w jej podstawowym zrębie: prze-
wodnictwa Śląska w zjednoczeniu oraz wpły-
wów we Wielkopolsce40. Tak jak za życia Hen-
Jeszcze jednym przykładem koronowanego her-
bu dzielnicowego jest półorzeł — półlew książąt ku-
jawskich, udostojniony symbolem monarchicznych
tendencji, nurtujących w tej dobie dzielnice piastow-
skie.
Jn Zatargi śląsko-wielkopolskie trwają i po śmierci
Henryka II. W latach 40-tych XIII w. sukcesy wielko-
polskie przy odbiorze ziem własnych po upadającym
państwie Henryków. Następnie dość tajemnicze najaz-
dy wielkopolskie na Śląsk (1253—54 r.), stojące
w przypuszczalnym związku ze staraniami Henryka III
w kurii rzymskiej o restytucję panowania w Wielko-
polsce (1256—57 r.). Dalej — analogiczne tendencje
Konrada I i Bolesława Rogatki, wyrażane w intytula-
cji dokumentów, a w latach 1253—Y3 tytułem Wielko-
polski na pieczęci Konrada. Lata panowania Henry-
ka IV do r. 1287—88, to nieustanne niemal od r. 1277
zatargi zbrojne o Rudę, Ziemię Wieluńską, Ołobok,
Kalisz; do tego dochodzi uwięzienie Przemyśla
przez Henryka IV w r. 1281, przypadające na czas sta-
rań Wrocławczyka o „Regnum et coronam in Pol o-
nia" (!). Po śmierci Henryka notujemy znowu pre-
tensje do królestwa polskiego u Głogowczyka —
a w tym czasie Regnum, to w praktyce Wielkopolska,
do której też pretendował syn Henryka V — miody
Bolko II. Zatargi i roszczenia nie zanikają tu w ciągu
XIV w., przy czym współdziałają ekspansywne ży-
wioły feudalizmu Luksemburczyków i Brandenburgii.
Tak więc na horyzoncie śląskim jest Wielkopolska
niemal tradycją historyczną, co w sumie biorąc spro-
wadza się do usiłowań wchłonięcia jej przez Śląsk.
ryka IV żadna z jego pieczęci, nawet krakow-
ska — sekretna, nie ujęła małopolskiego herbu,
tak i treść koronowanego godła z nagrobka wy-
wodziła się z regionalnych założeń problematyki
polityczno-terytorialnej. Jakkolwiek państwo-
wotwórcze poczynania Henryka noszą bez wąt-
pienia charakter ogólnopolski, co na płaszczy-
źnie heraldyki zaznaczyło się symboliką prasta-
rego orła Piastów, na Śląsku kształtowały się
one jednak w odmiennych niż gdzie indziej
warunkach, potrzebach oraz tradycjach ogól-
nych i wewnętrzno-rodowych, raczej na linii
Wrocław — Poznań. Dla przodującego nadal
siłą ekonomiczną i znaczeniem kulturalnym Ślą-
ska w II połowie XIII w. dzielnica Małopolska
przedstawiała obszar raczej nieco peryferyjny,
choć gospodarczo ważny, a ideologicznie przy-
datny z racji dawnych tradycji państwowości,
odnawiających się tam silnie około połowy stu-
lecia, lecz pod koniec raczej osłabionych Nic
zatem dziwnego, że w podobnej sytuacji na Ślą-
sku posługiwano się bardziej aktualnymi wskaź-
nikami ^heraldycznej symboliki tak za pierw-
szych dwóch Henryków, jak i za ideowego ich
spadkobiercy — Henryka IV. Heraldycznym
wyrazem opinii Śląska w tym względzie stał
się biało-czerwony i koronowany herb na sarko-
fagu Henryka, w którego treści przodująca rola
Śląska w dziele zjednoczenia wyraziła się w ślą-
skim co do kształtów godle, nawiązującym przez
półksiężyc do dawniejszych, może nawet bardzo
pierwotnych tradycji wielkopolskich, gdzie pań-
stwowość również zapisała swoje pierwsze karty
w Gnieźnie i Poznaniu. Od śląskiego wyróżniło
się takie godło jedynie odmienną barwą, na
przyjęciu której zaważyły na odmianę polskie
tradycje z innych dzielnic 4-\
Wtórny przykład swoistej ideologii państwo-
wo-terytorialnej na Śląsku stanowić mogła
kombinacja heraldyczna widoczna na zworniku
sklepienia w bocznej zakrystii kościoła św.
Krzyża we Wrocławiu (il. 4). Jedna z dwóch
tarcz herbowych przy popiersiu Henryka IV za-
wierała orła przez pół czarno (z półksiężycem)-
-białego w polach żółto-czerwonym4:i, a więc
heraldyczne połączenie orła śląskiego z wielko-
polskim44. Jeśli słusznym jest przekonanie
11 Por. do tego polemikę: Labuda, s. 137 i nn. oraz
odpowiedź Baszkiewicz II, s. 63 i n.
12 O śląskim, a nie krakowskim charakterze bia-
łego orła na sarkofagu Henryka, przeświadczony był
również Gumowski — jakkolwiek nie przedstawił
poważniejszej argumentacji.
13 Ta część budowli powstała w XIV w. Szczegóły
por. Burgemeister, s. 188 i n. oraz Bretschneider, s. 22.
u W czasie powstania zwornika herb krakowski
był już koronowany, a więc nie wchodzi na tym
miejscu w rachubę. Piekosiński, omawiając je-
różnią się wprawdzie żadnym szczegółem pla-
stycznym, wiadomo jednak, że herby książąt
opolskich indywidualizowały się odmienną bar-
wą. W pierwszym więc razie — u Przemyśla ■—
ma się do czynienia z indywidualnie skompo-
nowanym godłem regionalnym, co potwierdza
obecność na tej samej pieczęci innego, zwycza-
jowego godła krakowskiego na proporcu. W dru-
gim razie — w Bytomiu — udostojniono ko-
roną nie godło krakowskiej metryki, lecz ro-
dzinny herb opolskich PiastówW obu wy-
padkach przybrano koroną regionalne godła
dzielnicowe — a nie herb krakowski o ponad-
dzielnicowych aspektach — dla wyrażenia ogól-
niejszych tendencji tak powszechnych w dru-
giej połowie XIII w., tendencji zjednoczenio-
wych, zarazem monarchicznych, których pierw-
szym faktycznym realizatorem stał się Prze-
mysł, lecz które nie były obce i na dworze opol-
skim za Kazimierzowego ojca — Władysława.
Biało-czerwony herb we Wrocławiu stanowi
niewątpliwy dowód pewnej odrębności symbo-
liki. Jest wyraźnym, logicznym przedłużeniem
i rozwinięciem ideologii heraldycznej dolnoślą-
skich Piastów w jej podstawowym zrębie: prze-
wodnictwa Śląska w zjednoczeniu oraz wpły-
wów we Wielkopolsce40. Tak jak za życia Hen-
Jeszcze jednym przykładem koronowanego her-
bu dzielnicowego jest półorzeł — półlew książąt ku-
jawskich, udostojniony symbolem monarchicznych
tendencji, nurtujących w tej dobie dzielnice piastow-
skie.
Jn Zatargi śląsko-wielkopolskie trwają i po śmierci
Henryka II. W latach 40-tych XIII w. sukcesy wielko-
polskie przy odbiorze ziem własnych po upadającym
państwie Henryków. Następnie dość tajemnicze najaz-
dy wielkopolskie na Śląsk (1253—54 r.), stojące
w przypuszczalnym związku ze staraniami Henryka III
w kurii rzymskiej o restytucję panowania w Wielko-
polsce (1256—57 r.). Dalej — analogiczne tendencje
Konrada I i Bolesława Rogatki, wyrażane w intytula-
cji dokumentów, a w latach 1253—Y3 tytułem Wielko-
polski na pieczęci Konrada. Lata panowania Henry-
ka IV do r. 1287—88, to nieustanne niemal od r. 1277
zatargi zbrojne o Rudę, Ziemię Wieluńską, Ołobok,
Kalisz; do tego dochodzi uwięzienie Przemyśla
przez Henryka IV w r. 1281, przypadające na czas sta-
rań Wrocławczyka o „Regnum et coronam in Pol o-
nia" (!). Po śmierci Henryka notujemy znowu pre-
tensje do królestwa polskiego u Głogowczyka —
a w tym czasie Regnum, to w praktyce Wielkopolska,
do której też pretendował syn Henryka V — miody
Bolko II. Zatargi i roszczenia nie zanikają tu w ciągu
XIV w., przy czym współdziałają ekspansywne ży-
wioły feudalizmu Luksemburczyków i Brandenburgii.
Tak więc na horyzoncie śląskim jest Wielkopolska
niemal tradycją historyczną, co w sumie biorąc spro-
wadza się do usiłowań wchłonięcia jej przez Śląsk.
ryka IV żadna z jego pieczęci, nawet krakow-
ska — sekretna, nie ujęła małopolskiego herbu,
tak i treść koronowanego godła z nagrobka wy-
wodziła się z regionalnych założeń problematyki
polityczno-terytorialnej. Jakkolwiek państwo-
wotwórcze poczynania Henryka noszą bez wąt-
pienia charakter ogólnopolski, co na płaszczy-
źnie heraldyki zaznaczyło się symboliką prasta-
rego orła Piastów, na Śląsku kształtowały się
one jednak w odmiennych niż gdzie indziej
warunkach, potrzebach oraz tradycjach ogól-
nych i wewnętrzno-rodowych, raczej na linii
Wrocław — Poznań. Dla przodującego nadal
siłą ekonomiczną i znaczeniem kulturalnym Ślą-
ska w II połowie XIII w. dzielnica Małopolska
przedstawiała obszar raczej nieco peryferyjny,
choć gospodarczo ważny, a ideologicznie przy-
datny z racji dawnych tradycji państwowości,
odnawiających się tam silnie około połowy stu-
lecia, lecz pod koniec raczej osłabionych Nic
zatem dziwnego, że w podobnej sytuacji na Ślą-
sku posługiwano się bardziej aktualnymi wskaź-
nikami ^heraldycznej symboliki tak za pierw-
szych dwóch Henryków, jak i za ideowego ich
spadkobiercy — Henryka IV. Heraldycznym
wyrazem opinii Śląska w tym względzie stał
się biało-czerwony i koronowany herb na sarko-
fagu Henryka, w którego treści przodująca rola
Śląska w dziele zjednoczenia wyraziła się w ślą-
skim co do kształtów godle, nawiązującym przez
półksiężyc do dawniejszych, może nawet bardzo
pierwotnych tradycji wielkopolskich, gdzie pań-
stwowość również zapisała swoje pierwsze karty
w Gnieźnie i Poznaniu. Od śląskiego wyróżniło
się takie godło jedynie odmienną barwą, na
przyjęciu której zaważyły na odmianę polskie
tradycje z innych dzielnic 4-\
Wtórny przykład swoistej ideologii państwo-
wo-terytorialnej na Śląsku stanowić mogła
kombinacja heraldyczna widoczna na zworniku
sklepienia w bocznej zakrystii kościoła św.
Krzyża we Wrocławiu (il. 4). Jedna z dwóch
tarcz herbowych przy popiersiu Henryka IV za-
wierała orła przez pół czarno (z półksiężycem)-
-białego w polach żółto-czerwonym4:i, a więc
heraldyczne połączenie orła śląskiego z wielko-
polskim44. Jeśli słusznym jest przekonanie
11 Por. do tego polemikę: Labuda, s. 137 i nn. oraz
odpowiedź Baszkiewicz II, s. 63 i n.
12 O śląskim, a nie krakowskim charakterze bia-
łego orła na sarkofagu Henryka, przeświadczony był
również Gumowski — jakkolwiek nie przedstawił
poważniejszej argumentacji.
13 Ta część budowli powstała w XIV w. Szczegóły
por. Burgemeister, s. 188 i n. oraz Bretschneider, s. 22.
u W czasie powstania zwornika herb krakowski
był już koronowany, a więc nie wchodzi na tym
miejscu w rachubę. Piekosiński, omawiając je-