DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Zlat, Mieczysław: Znaki kamieniarskie jako źródło w świetle badań wrocławskiego Ratusza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0092
80
MIECZYSŁAW ZLAT
znakom kamieniarskim — por. P. N 6 t h 1 i n g, Stein-
metzzeichen der Frauenkirche in Górlitz, „Die Hei-
mat", 1930, nr 21.
11 O rodzinach znaków por. W. C. P f a u, o. c,
s. 59 i D. Klemm, Wurttembergische Baumeister
u. Bildhauer, „Wurttembergische Jahrb. f. Statistik
u. Landeskunde", Stuttgart 1881 oraz tegoż Die Fa-
milie der Meister von Gmiind u. ihre Zeichen, „Bericht
u. die Generalversammlung des Gesammtvereins
d. deutschen Geschichts- und Altertumsvareine in
Stuttgart", 1893. Śląskie znaki kamieniarskie publikują:
K. B i m 1 e r, Quellen... H. 2 (znaki cechu wroc-
ławskiego z XVI—XIX w.); L. Burgemeister-
-G. Grundmann, Kunstdenkmaler d. Stadt Breslau
I—III, Breslau 1930—34; G. C r o o n, Lówenberger
Steinmetzzeichen, ,,Schlesiens Vorzeit...", N. F., v. 1909;
H. L u c h s, Bildende Kiinstler in Schlesien nach
Namen u. Monogrammen, „Zeitschrift d. Ver. f Gesch.
Schlesiens" V (1863); A. S c h u 11 z, Steinmetzzeichen
u. figiirliche Monogramme gesammelt in Breslau,
„Mitteil. d. k. k. Central-Kommission...", VII (1862);
E. Wernicke, Schlesische Steinmetzzeichen, „Schl.
Vorzeit", III (1881). Dla Zgorzelca i Łużyc: M. J a e-
k e 1, Lausitzer gotische Baukunst u. ihre Steinmetz-
zeichen, Reichenau i. S. 1925; P. Nóthling, o. c;
P. Nóthling -A. Zobel, Inschriften u. Steinmetz-
zeichen des Innem d. Frauenkirche in Gorlitz, „Schle-
sische Heimatpflege" Bd 1, Breslau 1935; M. Schu-
bert, Steinmetzzeichen u. Hausmarken in Alt-Gorlitz,
„Die Heimat", 19j7, s. 45—47 oraz w odnoszących się
do Łużyc tomach inwentaryzacji R. Steche -C.
Gurlitt, Bau- u .Knstdeknmdler des Kónigr.reichs
Sachsen.
12 C. Gurlitt, Ein Beitrag...
13 Brak miejscowych większych strzech i sła-
bość cechów murarsko-kamieniarskich w XV w. to
bardzo ważne okoliczności tłumaczące późniejszą in-
wazję komasków, którzy napłynęli na Śląsk wcze-
śniej (od ok. 1518 r.) i liczniej niż do innych krajów
środkowej Europy i stworzyli tu jedną z najsilniej-
szych i najruchliwszych kolonii artystów włoskich z tej
strony Alp. Opublikowane przez H. Wolframa
wrocławskie statuty cechowe, wielokrotnie zmieniane
w ciągu XVI w. i pod wpływem konkurencji komas-
ków stale zwiększające swe wymagania w stosunku
do uczniów — są ciekawymi dokumentami walki sła-
bego miejscowego rzemiosła z dobrze wyszkolonymi
komaskami, którzy już około połowy XVI w. całkowi-
cie panują w takich miastach jak Wrocław i Brzeg.
14 Wśród znaków wrocławskich tylko znak H. Ber-
tolda — łaciński krzyż — wykazuje pokrewieństwo ze
znakami łużycko-saksońskimi. Można by tę zbieżność
traktować jako przypadek — jest to przecież jeden
z najprostszych znaków, używanych i w ubiegłych
wiekach — gdyby nie fakt pochodzenia Bertolda ze
stolicy Górnych Łużyc — Zgorzelca. Znak Bertolda
umieszczony jest na jednym ze zworników prezbite-
rium kościoła Bernardynów we Wrocławiu oraz na
przyporze kościoła św. Wojciecha (przy nie istnieją-
cym dziś skrzydle klasztornym), gdzie Bertold jest
stwierdzonym archiwalnie kierownikiem budowy.
15 Por. R. S t e c h e - C. Gurlitt, o. c, oraz
M. J a e k e 1, o. c.
i« F. Rżiha, o. c, VII/109, M. Jaeke), o. c,
s. 8; W. C. P f a u, Geschichte des Steinbetriebes auf
dem Rochlitzer Berge, „MM. d. Ver. f. Rochlitzer Ge-
schichte", H. 2, Rochlitz 1898, s. 81.
17 W. C. P f a u, o. c, s. 62.
18 Powszechność tej zasady wykazali na licznych
przykładach F. Rżiha, D. Klemm i in.
19 Ten tryb przekształcania znaków w obrębie
jednej rodziny kamieniarzy ilustrują przykłady bu-
downiczych katedry w Regensburgu, Roritzerów, ro-
dziny Bóblingen i in. Wiele zdaje się wskazywać na
to, że po śmierci ojca syn czasem przejmował jego
znak — por. W. C. P f a u, o. c, s. 60, 72.
20 Znak publikuje R. Steche, o. c, XII, fig. 15.
Tamże cytat odnośnego dokumentu, z którego wyni-
ka, że kościół został w r. 1507 „einem Steinmetzger
und Maurer aus Rochlitz Paul Pausche verdiinget jur
120 gute groschen, hernach jur den Steinem Chor auch
80 gute groschen und hat davon gebauet und gearbei-
tet 8 jahre" — s. 43—45. Formę nazwiska Preusse
(Preuwsse) przyjmuję dlatego, że zachowane we Wroc-
ławiu, a zwłaszcza w Miśni, archiwalia, które, jak wy-
każemy niżej, zdają się odnosić do naszego mistrza lub
jego rodziny, podają tę właśnie formę. Dr Marian
Szyrocki zwrócił mi uwagę na to, że forma Pau-
sche mogła powstać przez niedokładne odczytanie na-
zwiska Preusse, łatwo bowiem w rękopisie pisanym
szwabachą znak „re" pomylić ze znakiem „a". Jest to
możliwe tym bardziej, że dokument z Ziegelheim
nie zachował się w oryginale, lecz znany jest z póź -
niejszego opisu.
21 Za jedyne pewne dzieło Preussego uchodził do-
tąd skromny kościółek w Ziegelheim, który nie mógł
dawać wyobrażenia o talencie twórcy, toteż leksykon
U. Thieme - F. Beckera (II, s. 134) poświęca mu
tylko krótką wzmiankę. Podobnie M. J a e k e 1, o. c,
s. 75 i W. C. P f a u, o. c.
22 Por. C. F. D i s c h e r, Die deutschen Bauhiitten
im Mittelalter, Wien 1932, s. 69/70. ,
23 W. C. P f a u, o. c, s. 65.
24 Na ambonie katedry w Ratyzbonie z r. 1482 wy-
stępuje obok znaku Wolfganga Roritzera znak nr 31 a
oraz znak 32 b. Wewnątrz kościoła paraf, tamże jest
znak nr 25 — por. J. R. S c h ii h g r a f, Geschichte
d. Domes zu Regensburg.....Verh. d. hist. Vereins von
Oberpfalz...", XII (1848) oraz Die Kunstdenkmaler der
Oberpfalz, 22, Munchen 1933, I, s. 106, II, s. 203.
23 Kunstdenkmaler des Freistaates Sachsen, Bd I.
Dresden 1929, ryc. 58.
215 C. Gurlitt -R. Steche, o. c, XXXVI, XL.
27 Zwłaszcza motyw fryzu ze stylizowanych lilii
i łuk kotarowy uznano za charakterystyczne dla war-
sztatu Arnolda — por. R. Steche -C. Gurlitt, o.c,
MIECZYSŁAW ZLAT
znakom kamieniarskim — por. P. N 6 t h 1 i n g, Stein-
metzzeichen der Frauenkirche in Górlitz, „Die Hei-
mat", 1930, nr 21.
11 O rodzinach znaków por. W. C. P f a u, o. c,
s. 59 i D. Klemm, Wurttembergische Baumeister
u. Bildhauer, „Wurttembergische Jahrb. f. Statistik
u. Landeskunde", Stuttgart 1881 oraz tegoż Die Fa-
milie der Meister von Gmiind u. ihre Zeichen, „Bericht
u. die Generalversammlung des Gesammtvereins
d. deutschen Geschichts- und Altertumsvareine in
Stuttgart", 1893. Śląskie znaki kamieniarskie publikują:
K. B i m 1 e r, Quellen... H. 2 (znaki cechu wroc-
ławskiego z XVI—XIX w.); L. Burgemeister-
-G. Grundmann, Kunstdenkmaler d. Stadt Breslau
I—III, Breslau 1930—34; G. C r o o n, Lówenberger
Steinmetzzeichen, ,,Schlesiens Vorzeit...", N. F., v. 1909;
H. L u c h s, Bildende Kiinstler in Schlesien nach
Namen u. Monogrammen, „Zeitschrift d. Ver. f Gesch.
Schlesiens" V (1863); A. S c h u 11 z, Steinmetzzeichen
u. figiirliche Monogramme gesammelt in Breslau,
„Mitteil. d. k. k. Central-Kommission...", VII (1862);
E. Wernicke, Schlesische Steinmetzzeichen, „Schl.
Vorzeit", III (1881). Dla Zgorzelca i Łużyc: M. J a e-
k e 1, Lausitzer gotische Baukunst u. ihre Steinmetz-
zeichen, Reichenau i. S. 1925; P. Nóthling, o. c;
P. Nóthling -A. Zobel, Inschriften u. Steinmetz-
zeichen des Innem d. Frauenkirche in Gorlitz, „Schle-
sische Heimatpflege" Bd 1, Breslau 1935; M. Schu-
bert, Steinmetzzeichen u. Hausmarken in Alt-Gorlitz,
„Die Heimat", 19j7, s. 45—47 oraz w odnoszących się
do Łużyc tomach inwentaryzacji R. Steche -C.
Gurlitt, Bau- u .Knstdeknmdler des Kónigr.reichs
Sachsen.
12 C. Gurlitt, Ein Beitrag...
13 Brak miejscowych większych strzech i sła-
bość cechów murarsko-kamieniarskich w XV w. to
bardzo ważne okoliczności tłumaczące późniejszą in-
wazję komasków, którzy napłynęli na Śląsk wcze-
śniej (od ok. 1518 r.) i liczniej niż do innych krajów
środkowej Europy i stworzyli tu jedną z najsilniej-
szych i najruchliwszych kolonii artystów włoskich z tej
strony Alp. Opublikowane przez H. Wolframa
wrocławskie statuty cechowe, wielokrotnie zmieniane
w ciągu XVI w. i pod wpływem konkurencji komas-
ków stale zwiększające swe wymagania w stosunku
do uczniów — są ciekawymi dokumentami walki sła-
bego miejscowego rzemiosła z dobrze wyszkolonymi
komaskami, którzy już około połowy XVI w. całkowi-
cie panują w takich miastach jak Wrocław i Brzeg.
14 Wśród znaków wrocławskich tylko znak H. Ber-
tolda — łaciński krzyż — wykazuje pokrewieństwo ze
znakami łużycko-saksońskimi. Można by tę zbieżność
traktować jako przypadek — jest to przecież jeden
z najprostszych znaków, używanych i w ubiegłych
wiekach — gdyby nie fakt pochodzenia Bertolda ze
stolicy Górnych Łużyc — Zgorzelca. Znak Bertolda
umieszczony jest na jednym ze zworników prezbite-
rium kościoła Bernardynów we Wrocławiu oraz na
przyporze kościoła św. Wojciecha (przy nie istnieją-
cym dziś skrzydle klasztornym), gdzie Bertold jest
stwierdzonym archiwalnie kierownikiem budowy.
15 Por. R. S t e c h e - C. Gurlitt, o. c, oraz
M. J a e k e 1, o. c.
i« F. Rżiha, o. c, VII/109, M. Jaeke), o. c,
s. 8; W. C. P f a u, Geschichte des Steinbetriebes auf
dem Rochlitzer Berge, „MM. d. Ver. f. Rochlitzer Ge-
schichte", H. 2, Rochlitz 1898, s. 81.
17 W. C. P f a u, o. c, s. 62.
18 Powszechność tej zasady wykazali na licznych
przykładach F. Rżiha, D. Klemm i in.
19 Ten tryb przekształcania znaków w obrębie
jednej rodziny kamieniarzy ilustrują przykłady bu-
downiczych katedry w Regensburgu, Roritzerów, ro-
dziny Bóblingen i in. Wiele zdaje się wskazywać na
to, że po śmierci ojca syn czasem przejmował jego
znak — por. W. C. P f a u, o. c, s. 60, 72.
20 Znak publikuje R. Steche, o. c, XII, fig. 15.
Tamże cytat odnośnego dokumentu, z którego wyni-
ka, że kościół został w r. 1507 „einem Steinmetzger
und Maurer aus Rochlitz Paul Pausche verdiinget jur
120 gute groschen, hernach jur den Steinem Chor auch
80 gute groschen und hat davon gebauet und gearbei-
tet 8 jahre" — s. 43—45. Formę nazwiska Preusse
(Preuwsse) przyjmuję dlatego, że zachowane we Wroc-
ławiu, a zwłaszcza w Miśni, archiwalia, które, jak wy-
każemy niżej, zdają się odnosić do naszego mistrza lub
jego rodziny, podają tę właśnie formę. Dr Marian
Szyrocki zwrócił mi uwagę na to, że forma Pau-
sche mogła powstać przez niedokładne odczytanie na-
zwiska Preusse, łatwo bowiem w rękopisie pisanym
szwabachą znak „re" pomylić ze znakiem „a". Jest to
możliwe tym bardziej, że dokument z Ziegelheim
nie zachował się w oryginale, lecz znany jest z póź -
niejszego opisu.
21 Za jedyne pewne dzieło Preussego uchodził do-
tąd skromny kościółek w Ziegelheim, który nie mógł
dawać wyobrażenia o talencie twórcy, toteż leksykon
U. Thieme - F. Beckera (II, s. 134) poświęca mu
tylko krótką wzmiankę. Podobnie M. J a e k e 1, o. c,
s. 75 i W. C. P f a u, o. c.
22 Por. C. F. D i s c h e r, Die deutschen Bauhiitten
im Mittelalter, Wien 1932, s. 69/70. ,
23 W. C. P f a u, o. c, s. 65.
24 Na ambonie katedry w Ratyzbonie z r. 1482 wy-
stępuje obok znaku Wolfganga Roritzera znak nr 31 a
oraz znak 32 b. Wewnątrz kościoła paraf, tamże jest
znak nr 25 — por. J. R. S c h ii h g r a f, Geschichte
d. Domes zu Regensburg.....Verh. d. hist. Vereins von
Oberpfalz...", XII (1848) oraz Die Kunstdenkmaler der
Oberpfalz, 22, Munchen 1933, I, s. 106, II, s. 203.
23 Kunstdenkmaler des Freistaates Sachsen, Bd I.
Dresden 1929, ryc. 58.
215 C. Gurlitt -R. Steche, o. c, XXXVI, XL.
27 Zwłaszcza motyw fryzu ze stylizowanych lilii
i łuk kotarowy uznano za charakterystyczne dla war-
sztatu Arnolda — por. R. Steche -C. Gurlitt, o.c,