Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (16.1997)

28

Maria Starzewska

szkliwa ziemnego w kolorach niebieskim i mangano-
wofioletowym, oprócz najczęściej stosowanego jaśniej-
szego lub ciemniejszego brązu), zasadniczo jednak wy-
korzystywano kontrast, jaki dawały białe ornamenty
nakładane na ciemne tło szkliwa ziemnego.

Mimo więc początkowo podobnych założeń, ewo-
lucja naczynia określonego umownie jako typ butli
pastora Mergo przebiegała w różnych ośrodkach
odmiennie, a różnice te stale się powiększały. Osiem-
nastowieczna ceramika we Freibergu, zwłaszcza zaś w
Mużakowie, prezentowała nadal ten sam typ dekoracji,
choć coraz bogatszej i barwniejszej, opartej na wyko-
rzystywaniu plastyczności gliny. Stosowana dotychczas
w Bolesławcu dekoracja nakładana zaczęła zanikać w
latach siedemdziesiątych XVII wieku, po kilkudziesię-
cioletnim okresie występowania. Natomiast pod koniec
wieku zastosowano w Bolesławcu nowy, odmienny
system zdobienia zewnętrznej powierzchni naczynia:
żeberkowanie całego korpusu. Ten sposób dekoracji
również wykorzystywał plastyczność gliny, ale ze wzglę-
du na swą jednostajność uznać go można raczej za
pewien regres artystyczny. Naczynia żeberkowane nie
miały już żadnych powiązań z ceramiką saską czy łu-
życką i na długo stały się specjalnością śląską, mimo że

6. Dzbanek, kamionka, Bolesławiec, pol. XVIII w. Muzeum Narodo-
we we Wrocławiu, MNWr. 1-1603. Fot. E. Witecki

około połowy wieku XVIII ponownie pojawiła się w
Bolesławcu dekoracja nakładana, tym razem o innym

niż w XVII wieku układzie kompozycyjnym i posługu-
jąca się innymi ornamentami10. Było to znów echo roz-
wiązań idących z odległego zachodu, m.in. z Wester-
waldu". Kompozycję tej nowej dekoracji bolesławiec-
kiej charakteryzuje symetryczność w pionowym trakto-
waniu powierzchni płaszcza naczynia jako całości. Na-
kładaną dekorację w postaci emblematów, głównie o
treści heraldycznej lub religijnej, umieszczano na fron-
towej ściance, na bocznych natomiast - motywy gęsto
wijącej się wici roślinnej z rozetkami. Ornamenty nie
pokrywały w całości korpusu naczynia. W porównaniu
z bogato zdobionymi kamionkami nadreńskimi deko-
racja była oszczędniejsza, a tematyka nakładek uboż-
sza. W kolorystyce powrócono do dawniej już stoso-
wanej zasady kontrastu jasnych nakładek na ciemnym
tle szkliwa. Ten rodzaj dekoracji, funkcjonujący jeszcze
przez cały wiek XIX, zastępował stopniowo żeberko-
wanie, które nadawało naczyniu sylwetę raczej ciężką,
barokową, nawet przy kształtach bardziej owoidalnych
niż kulistych. W drugiej połowie wieku XVIII oprócz
dawnych dzbanów i kufli coraz powszechniej zaczęto
produkować nowe typy naczyń kamionkowych, takich
jak kafetiery czy czajniki, w których garncarze bolesła-
wieccy starali się, z powodzeniem, naśladować podob-
ne wyroby z porcelany i fajansu delikatnego.

Po przyłączeniu Śląska do Prus coraz większego
znaczenia dla rozwoju ceramiki zaczęły nabierać dzia-
łania rządu berlińskiego, który dążył do samowystar-
czalności przemysłowej dzielnicy śląskiej12. Nie od razu
starania te dały konkretne wyniki, ale dzięki nim w 1
ćw. XIX w. pewne udoskonalenia w produkcji kamion-
ki bolesławieckiej nie tylko wyróżniły ją na tle produk-
cji lokalnej, lecz włączyły ją bezpośrednio do ówcze-
snego nurtu sztuki w Europie.

Indywidualnością, która zaważyła na tym procesie,
a można nawet powiedzieć, że stworzyła nową odmia-
nę kamionki, był garncarz śląski Johann Gotlieb Alt-
mann (1780-1851)'3. Jego działalność dotyczyła głów-
nie udoskonaleń technicznych, ale wpłynęła również
na sposób wykonywania dekoracji plastycznej i odmien-
ną od dotychczasowej tematykę przedstawień. Najważ-
niejszym osiągnięciem Altmanna, poprzedzonym dłu-
goletnimi - jak zaświadczają współcześni mu kronika-
rze - eksperymentami, było wynalezienie nowego szkli-
wa, używanego do wnętrza naczynia - skaleniowego,
zamiast dotąd stosowanego, a szkodliwego dla zdro-
wia - ołowiowego. Do wyrobu swych naczyń używał
Altmann stosowanej już w końcu wieku XVIII biało
wypalającej się glinki, ale przez dodanie do niej barytu
uzyskiwał bielszą masę ceramiczną, podobną do por-
celany. W technice zdobienia innowacją wprowadzoną
przez Altmanna było odlewanie naczynia wraz z jego
plastyczną dekoracją w drewnianej formie. W tematyce
reliefów opierał się na publikowanych wzorach w stylu
antycznym, m.in. Karla Friedricha Schinkla14. Nieobce
były mu zapewne także wyroby Królewskiej Manufak-
tury Porcelany w Berlinie, w której zresztą mógł i sani
praktykować. Świadczyć o tym zdają się typowe dla
wytwórni berlińskiej, a stosowane przez Altmanna kształ-
ty filiżanek15. Trzeba dodać, że przedstawienia wiot-