Studia do Dziejów Wawelu (3.1968)

mierskiej w r. 1891, w lubelskim kościele Św. Trójcy w latach 1899—1923,
a w latach 1922- -1930 w kolegiacie wiślickiej.

Z oczywistych względów przedmiotem najwcześniejszych zainteresowań
naukowych, budzących się w połowie ubiegłego wieku, były malowidła w kaplicy
Świętokrzyskiej. Wraz z odsłonięciem dalszych polichromii zaczęła narastać
wokół nich literatura, w której oprócz prac typu opisowego pojawiły się meto-
dyczne badania. Stawiały one sobie za cel wyjaśnienie znaczenia i zasięgu sztuki
bizantyńsko-ruskiej w Polsce, przyczyny zdobienia kościołów katolickich malo-
widłami o stylu przejętym ze schizmatyckiej, cerkiewnej sztuki. Powstało kilka
prób rozwiązania tego problemu, przy czym we wszystkich przewijał się wspólny
motyw: podkreślanie roli osobistych upodobań pierwszych Jagiellonów do kul-
tury ruskiej.

Na istnienie mecenatu królewskiego wyraźnie wskazuje fakt, że czas
powstania polichromii ruskich w Polsce przypada wyłącznie na panowanie
założyciela dynastii i jego syna Kazimierza. Geneza tego zjawiska tkwi nie-
wątpliwie w warunkach historycznych rodzimej Litwy Jagiellonów\ Władysław
Jagiełło, choć poganin do chwili koronacji, wychowany był przez matkę
Juliannę, księżniczkę twerską wyznania prawosławnego, która wywarła, jak
wiadomo, wielki wpływ na ukształtowanie jego osobowości 6. Już w dzieciństwie
przyszły król Polski zetknął się z rytuałem wschodnim, a na pewno też i z odpo-
wiadającą mu sztuką, na pogańskim bowiem dworze Olgierda księżna miała
swą kaplicę i przybocznych ruskich kapelanów. Kontakty pogańskiej Litwy
ze sztuką cerkiewną sięgają głębiej. W w. XII Litwini wywozili w następstwie
częstych napadów na Nowogród cenne łupy, a można przypuszczać, że były to
przede wszystkim przedmioty kultowe 7. Wprawdzie w w. XIII, za panowania
Mendoga «obłudnie ochrzczonego», jak podaje latopis ipatiewski, powstały
w Wilnie i Nowogródku kościoły obrządku zachodniego 8, to jednak ten związek
z Rzymem był krótkotrwały. Od czasów Trojdena zacieśniły się więzy z Rusią
i Kościołem wschodnim przez prawosławny chrzest jego braci, następnie zaś
przez małżeństwa synów Giedymina z ruskimi księżniczkami 9. W epoce Jagiełły
dominowanie kultury ruskiej na Litwie, mimo politycznej przewragi Litwy, było
już ugruntowane. Dwór przejmował ruskie obyczaje, językiem kancelaryjnym
był białoruski10. Jagiełło do końca życia przejawiał swe przywiązanie do kultury,
w jakiej był wychowany, mówiąc po białorusku i otaczając się Rusinami. Nie
dziwi więc, że i kościoły, które darzył specjalnym kultem, jak w Gnieźnie i na
Łysej Górze, lub te, które leżały na szlaku jego ustawicznych objazdów państwa,
jak w Wiślicy, Sandomierzu i Lublinie, zlecił ozdobić na sposób znany mu od
młodości.

Wpływy ruskie na Litwie, aczkolwiek umniejszone już przez jej związek
z Polską, trwały nadal i za panowania Kazimierza Jagiellończyka. Głęboko
przywiązany do swego dziedzicznego księstwa, król niemal co roku spędzał na
Litwie zimowe miesiące — powodowało to nawet narzekania sejmu na zaniedby-
wanie spraw koronnych 31 — przebywając tam w otoczeniu nasiąkłym kulturą
ruską. Zaginione obecnie dekoracje malarskie zamków w Witebsku i Trokach,
znane jeszcze w nikłych pozostałościach w w. XIX, należały najprawdopodobniej
do kręgu sztuki wschodniej 12. Tym bardziej musiały być wykonane przez ruskich
malarzy w ich tradycyjnym stylu malowidła, jakie zdobiły wiele wileńskich
cerkwi13. Mimo tych zdawałoby się podobnych warunków za panowania obu

176