Studia do Dziejów Wawelu (3.1968)

ANNA R Ó Ż Y CK A -BR YZ E K

BIZANTYŃSKO-RUSKIE MALOWIDŁA ŚCIENNE
W KAPLICY ŚWIĘTOKRZYSKIEJ NA WAWELU

WSTĘP

Położenie wschodnich ziem Polski w zasięgu wpływów cywilizacji wschod-
niej i zachodniej sprawiło, że na tym terenie dochodziło do oczywistego wzajem-
nego oddziaływania obu kultur. Nieraz jednak w ciągu dziejów artystyczna
ekspansja księstw ruskich, szczególnie żywotnych przed podbojem tatarskim,
przybierała na sile sięgając także w głąb naszego kraju. Przyczyniały się do
tego częste związki dynastyczne Piastów z panującymi rodami ruskimi, jak
i stały proces przyłączania do Polski obszarów zamieszkanych przez ludność
prawosławną. Najwcześniejsze ślady tej infiltracji kulturalnej, aczkolwiek liczne,
nie zarysowują się jeszcze dostatecznie jasno 1. Uchwytny i realny kształt przy-
bierają dopiero w czasach pierwszych Jagiellonów, objawiając się w szeregu
polichromii kościelnych, wykonanych «na sposób grecki» jak je współcześni
określali — i zestrojonych w pełną swoistego wyrazu całość z gotyckimi
wnętrzami. Stanowią one najdalej na zachód wysunięty zespół zabytków po-
wstałych w kręgu oddziaływania sztuki Bizancjum w jej ostatniej fazie tzw. rene-
sansu Paleologów. Według zapisów Długosza oraz innych źródeł, w czasach
Jagiełły ozdobiono «graeco opere» katedrę w Gnieźnie, kolegiaty w Sando-
mierzu i Wiślicy, opacki kościół na Łysej Górze i zamkowy w Lublinie, wa-
welskie kaplice mansjonarzy i Sw. Trójcy, a także sypialnię królewską na
Wawelu2. Do liczby tych zabytków dochodzą jeszcze malowidła w kaplicy
Św. Krzyża fundacji Kazimierza Jagiellończyka.

Spośród dziewięciu wymienionych zabytków większość zaginęła. O losach
malowideł gnieźnieńskich 3, w kaplicy mansjonarzy i w sypialni królewskiej nie
mówią nam nic przekazy historyczne, wiemy natomiast, że freski na Łyścu
zniszczały podczas pożaru w r. 1777 4, zaś w kaplicy św. Trójcy zostały na
początku w. XIX usunięte w trakcie przebudowy wnętrza na klasycystyczne
mauzoleum5. Do dziś zachowały się więc cztery polichromie: w Wiślicy,
Lublinie, Sandomierzu i kaplicy Św. Krzyża na Wawelu. Jedynie ta ostatnia
szczęśliwym biegiem wydarzeń uniknęła zatynkowania, dostępna przez cały
czas swego istnienia i wielokrotnie wspominana w źródłach. Pozostałe natomiast,
zakryte warstwą pobiały przez parę stuleci, uległy zapomnieniu. Martwe
wzmianki kronikarskie o nich przyoblekły się w widomy kształt plastyczny
dopiero z końcem w. XIX, kiedy odkryto freski w prezbiterium katedry sando-.

i7f)