Studia do Dziejów Wawelu (3.1968)

KRYSTYNA JACHIEĆ

♦

O KILKU WALEZJANO-POLONIKACH

W Bibliotece Czartoryskich (obecnie
Oddział Muzeum Narodowego w Krako-
wie) znajduje się wydana w r. 1578
w Turynie książka Bernarda Trotto pt. Dia-
loghi del matńmonio e vita Verdouille (Dialogi
o małżeństwie i życiu Verdouille). Jednak
nie jej treść ani też autor stały się przed-
miotem naszego zainteresowania, lecz
oprawa (fig. 1) z brązowej skóry, z tłoczonymi
złoceniami oraz z superekslibrisem Henryka
Walezego pośrodku. Składają się nań dwie
złączone tarcze herbowe, jedna z Trzema
Liliami andegaweńskimi, druga, pionowo
przedzielona, z Orłem polskim i Pogonią.
Nad każdą znajduje się korona, trzecia
mniejsza, umieszczona jest poniżej, między
tarczami, nad cyfrą królewską H, na prze-
wiązaniu dwóch gałązek wawrzynu obej-
mujących tarcze. Całość zamyka podwójne
koło: łańcucha Orderu św. Michała i łań-
cucha Orderu św. Ducha z zawieszonym
krzyżem orderowym. Na szczycie ekslibrisu
znajduje się duża korona z wyrytą na otoku
dewizą «Manet ultima caelo». Lico oprawy
zapełniają równomiernie rozmieszczone lilie
heraldyczne (fig. 2). Narożniki ozdobione są
główkami aniołków i symetrycznym mo-
tywem roślinnym o listkach i owocach
wawrzynu. Skromnie oprofilowana ramka
zamyka całość.

Henryk Walezy znany był ze swych
bibliofilskich zamiłowań, książki należące
do jego bilioteki miały bogato zdobione
oprawy. Niektóre z nich były związane
z pewnymi wydarzeniami w jego życiu:
do tych należą np. oprawy zwane żałob-
nymi, wykonane po r. 1583, kiedy to
Henryk założył Kongregację Pokutników
pod wezwaniem Zwiastowania Matki Bo-
skiej 1. Ich głównymi motywami dekora-
cyjnymi są emblematy śmierci: szkielet
z kosą, czaszki, łzy. Najliczniejszą jednak
grupę stanowią oprawy dekorowane super-
ekslibrisami Henryka. Niektóre z nich
pochodzą z okresu, kiedy był tylko królem
Polski, wtedy superekslibris składa się
z herbów Polski i Litwy na przemian
z herbami księcia d'Anjou, jak np. na
oprawie książki Ponceta2. Wymieniona
oprawa jest jedną z niewielu wykonanych
dla Henryka w r. 1573 lub z początkiem
r. 1574. Dopiero od r. 1579 wzrasta ilość

książek oprawianych na zamówienie króla.
Różnią się one tym od pozostałych, że
herby króla nie są otoczone jedynie łań-
cuchem Orderu św. Michała, lecz łańcu-
chem Orderu św. Ducha lub obydwoma
razem. W r. 1578 Henryk założył Order
św. Ducha, którego emblematem jest gołę-
bica z rozpostartymi skrzydłami. Order,
zawieszany na łańcuchu lub przypinany
na wstędze, mieli odtąd wszyscy królowie
Francji. Ogniwa łańcucha składają się na
przemian z ozdobnego inicjału Henryka,
litery H, i z herbowych lilii. Order ten
pojawia się odtąd stale przy herbach
Henryka.

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności za-
chowała się wiadomość, że właśnie w r. 1578
nadwornym księgarzem i introligatorem
króla został Mikołaj Eve3. W roku na-
stępnym oprawił on na zamówienie Hen-
ryka Statuty Kapituły Orderu św. Ducha. Po
śmierci Mikołaja (1581) pracownię pro-
wadziła jego żona aż do czasu uzyskania
pełnoletności przez syna Clovisa, który
w r. 1583 objął warsztat ojca. Przejął on
nie tylko ojcowski tytuł królewskiego introli-
gatora, ale również kontynuował jego
tradycje zdobnicze. Dla opraw z warsztatu
Eve charakterystyczne jest tło usiane rzę-
dami lilii lub rzędami lilii na przemian
z rzędami płomieni podobnych do tych,
jakie zdobią płaszcz Orderu św. Ducha
(z których jeden znajduje się m. in.
w Skarbcu Koronnym na Wawelu), na-
rożniki bądź z gołębicą, godłem orderu,
bądź z główkami aniołków i gałązkami
o drobnych listkach oraz superekslibris
króla pośrodku. Współpracownikiem Clo-
visa był Philippe Danfrie, główny rytownik
mennicy królewskiej 4. Dostarczał on Clovi-
sowi nowych sztanc z herbem króla otoczo-
nym łańcuchem Orderu św. Ducha i z na-
rożnikami ozdobionymi gołębicą. Jest rze-
czą wiadomą, że wszystkie oprawy wyko-
nane sztancami Danfrie, który głównym
rytownikiem został dopiero w r. 1582,
wyszły z warsztatu Clovisa Eve 5. Sądzić
jednak należy, że Clovis Eve posługiwał się
równocześnie i innymi sztancami, używa-
nymi jeszcze przez jego ojca, które w na-
rożnikach miały główki aniołków i gałązki
z listkami.

1

49i