Studia do Dziejów Wawelu (5.1991)

Studia do Dziejów Wawelu, t. V (1991)
ISSN 0137-5296

IRENA BURNATOWA

PŁASZCZ KAWALERA ORDERU
ŚW. DUCHA OFIAROWANY
KRÓLOWI JANOWI III SOBIESKIEMU

WSTĘP

Zachowany w Skarbcu Koronnym na Wawelu niezmiernie cenny pod
względem artystycznym, jak również i historycznym płaszcz kawalera
Orderu Św. Ducha1 jest pamiątką po królu Janie III, który otrzymał od
Ludwika XIV2 ten najsławniejszy wówczas order francuski (fig. 1).

Idea odznaczeń i historia orderów sięga antyku — zmieniała się
oczywiście ich forma, rodzaje i organizacja3. W starożytnej Grecji, oprócz
oznak zwycięzców olimpijskich, wyróżnianych wieńcem z gałązek oliwki,
odznaczeniami za waleczność w boju były phalera, noszone na piersiach
plakietki metalowe lub ceramiczne, znane z wykopalisk bądź nagrobków.
W Rzymie istniał już cały system odznaczeń, związanych głównie z działal-
nością wojskową, zróżnicowanych w formie, nadawanych indywidualnie lub
grupowo, ze ścisłym podziałem zasług, według ich rodzaju sklasyfikowa-
nych. Odznaczenia miały kształt wieńców, np. korona z liści lauru, palmy
czy oliwki, z czasem wyrabiana w metalu (corona aurea) stała się później
godłem cezarów. Proporzec, vexillum, było odznaczeniem grupowym; zakoń-
czenia drzewca miały rozmaite formy, np. ręki, głowy zwierzęcia lub ptaka,
wśród ostatnich często orła, który stał się później symbolem cesarstwa4.
Oprócz paru tradycyjnie przetrwałych form — antyczne odznaczenia nie
wpłynęły zasadniczo na utworzenie czy kształt późniejszych. Pewnego wzoru
dla nowożytnych orderów doszukiwać się można natomiast raczej we
wczesnośredniowiecznych orderach rycerskich z czasów wojen krzyżowych.
Duchowno-rycerskie zakony5, którym przyświecał wspólny cel, tj. zdobycie
Ziemi Świętej z rąk Saracenów, wyróżniały noszone na habitach czy
zbrojach znaki rozpoznawcze, najczęściej krzyże rozmaitej formy, barwy
i wielkości, prototyp późniejszych odznak orderowych. Reguła zakonu
określała warunki przyjęcia do niego, wymagane cnoty i przymioty,
nałożone obowiązki — co odpowiada późniejszym statutom świeckich
orderów, średniowiecznych i nowożytnych.

Jednym z najstarszych był zakon Strażników Grobu (1099)6. Do
najwcześniejszych też należał zakon Joannitów, początkowo opiekujący się
szpitalem założonym w Jerozolimie przez włoskich kupców (1070), później
rozwijający działalność wojskową7. Po upadku Jerozolimy (1291) Joannici
przenieśli się najpierw na Cypr, potem na Maltę, stąd krzyż przez nich

309