Smorąg Różycka, Małgorzata: Ewangeliarz Ławryszewski (Krakau, 1999)

Topos władcy-mnicha w kulturze bizantyńskiej i jego związki
z Historię o Barlaamie i Jozafacie

Barlaam i Jozafat, wspominani w kalendarzach liturgicznych od wieki
XI, nie zajmowali najwyższego miejsca w hierarchii świętych mnichów i eremitów.
A jednak w niektórych środowiskach cieszyli czcią szczególną. W malowidłach
cerkwi Bogurodzicy w Studenicy (1208/1209) wyobrażono ich w miejscu
wyjątkowym: na przyścienym filarze podkopułowym tuz obok Matki Boskiej
z Dzieciątkiem. Za nimi dopiero postępują inni święci tej kategorii: Antoni,
Eythymios i Arsenios19 . Założycielem monasteru około 1190 roku był Stefan
Nemanja i tu, w sarkofagu ustawionym w południowo-zachodnim narożu naosu
cerkwi, został pochowany. Władca ten najwyższą czcią otaczał Matkę Boską,
czego wyrazem były liczne dedykowane Jej fundacje z monasterem studenickim
na czele, wzorowanym na konstantynopolitańskim Matki Boskiej Euergetis
(Dobrodziejka), któremu przekazał hojną darowiznę. W Żywocie spisanym przez
Sawę czytamy, ze umierający w klasztorze Chilandar na Athos Nemanja poprosi

0 przyniesienie do swej celi ikony Matki Boskiej, me dziwi więc ze to właśnia
Bogurodzica prowadzi Symeona przed oblicze tronującego Chrystusa w kompo-
zycji fundacyjnej namalowanej powyżej sarkofagu, w którym złożono szczątk
zmarłego władcy.

Studenica stała się ośro dk iem nowego kultu władcy-mnicha ukształ-
towanego na podstawie biografii Stefana Nemanji, który w 1196 roku abdykowa
na rzecz swego drugiego syna Stefana i jako mnich Symeon najpierw dwa lata
spędził w Studenicy, a następnie udał się na Athos, gdzie przebywał juz jego
syn Rastko-Sawa. Na Athosie pozostał do śmierci, najpierw w klasztorze
Watopedi, a potem w Chilandar, gdzie został pochowany w 1199 roku. Staraniem
Sawy w 1208 roku ekshumowano «cudownie metkmęte» ciało Stefana-Symeona

1 uroczyście przewieziono do Studenicy199. Gdy więc obok wyobrażenia Matki 1
Boskiej — najwyższej Protektorki Nemanji nakazał Sawa umieść wizerunki
Barlaama i Jozafata, niewątpliwie świadom był zbieżności literackich losów
lozafata i historycznych Stefana-Symeona, ogniskujących się wokół aktu dobro-
wolnego wyrzeczenia się władzy świeckiej na rzecz życia klasztornego. Oto we
fresku studenickim na zwoju trzymanym przez Barlaama czytamy: «Mój syn,
Jozafat, porzucił przemijające królestwo, przyjął krzyż i podążył za Chrystusem».

198

O klasztorze studenickim ostatnio obszernie pisali G. Babic 1 in. 1986, oraz liczni autorzy [w:]

Studenica et l'art byzanłin autourde Varmie 1 ZOO..., Beograd 1988 (cyt. dalej: Studenica 1988).
O kulcie Stefana-Symeona 1 roli, jaką ode;
zob. T. Trajdos 1989, s. 154-158, 165-168.

9 O kulcie Stefana-Symeona 1 roli, jaką odegrał w jego kształtowaniu arcybiskup Sawa;