DOI Artikel:
Czyżewski, Krzysztof J.; Walczak, Marek: Z badań nad gotycką katedrą w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19891#0027
2. KAPLICA ŚW. JANA EWANGELISTY
ZWANA BISKUPA GROTA
Interesującym, a nie podejmowanym zagadnieniem jest
rekonstrukcja pierwotnego wyglądu kaplicy Św. Jana
Ewangelisty. Zbudowana przed rokiem 1344 na rzucie pro-
stokąta zamkniętego od wschodu trójbocznie (takim sa-
mym jak kaplica Św. Małgorzaty), przekształcona została
gruntownie na początku wieku XVI i w połowie wieku
XVIII'. Nie budziły szczególnego zainteresowania gotyc-
kie detale architektoniczne znajdujące się w obecnej ka-
plicy Jana Olbrachta, która, jak wiadomo, powstała w roku
1501 przez wydzielenie zachodniej części kaplicy biskupa
Grota. Do dzisiaj istnieje gotyckie gwiaździste sklepienie
ze wspornikami i płaskorzeźbionymi zwornikami (fig. 6-
8). Zachowało się także ostrołukowe okno w ścianie połu-
dniowej. Gruszkowy profil żeber sklepiennych oraz for-
ma wsporników (odwrócone ostrosłupy z ostrołukowymi
arkadkami), podobnych do tych w ambicie katedralnym,
dowodzą, że przy okazji tworzenia mauzoleum dla Jana
Olbrachta pozostawiono bez zmian czternastowieczne skle-
pienie. Warto w tym miejscu dodać, że żebra przekątnio-
we wykonane są z kamienia, pozostałe zaś z kształtek ce-
glanych8. Chronologia tego typu sklepień gwiaździstych
nie została w dotychczasowej literaturze ustalona, lecz
stwierdzić wypada, pomijając najwcześniejsze przykłady
w katedrach w Amiens i Lincoln, że zastosowano je na
szeroką skalę w architekturze państwa krzyżackiego
w 1. połowie wieku XIV (kaplica zamku golubskiego,
1310; kościół Św. Jakuba w Toruniu, zapewne ok. 1320;
kaplica zamku w Radzyniu Chehnińskim, lata trzydzieste
w. XJV, i inne)9. Należy podkreślić, że sklepienie w kapli-
cy jest jednym z wcześniejszych przykładów tego typu
w Polsce10. Na zainteresowanie zasługują także zdobienia
zworników sklepiennych, dla których trudno znaleźć w tej
chwili przekonujące odniesienia. Jeden z nich ma formę
rozety utworzonej ze żłobków rozchodzących się promie-
niście od umieszczonego pośrodku guza, na drugim wid-
nieje starannie wykonana kompozycja ze ślepych maswer-
ków, utworzona z trzech sferycznych trójkątów wypeł-
nionych, podobnie jak i pola między nimi, noskami two-
rzącymi trój liście (fig. 7). Wsporniki sklepienne (fig. 8)
mają formę zbliżoną do wsporników w ambicie (fig. 9)
oraz w kaplicy Szafrańców (fig. 11). Podobne w kompo-
zycji detale stosowano w wieku XIV dość powszechnie.
Nowe światło na pierwotną formę omawianej budow-
li rzucają notatki z obserwacji dokonanych podczas prac
restauracyjnych w roku 1899. Otóż 27 maja tego roku we
wschodniej ścianie kaplicy Jana Olbrachta odkryto ostro-
łukową arkadę (fig. 10) ze sfazowanymi węgarami - pra-
wym kamiennym, lewym ceglanym, oraz z ostrołukową
ceglanąarchiwoltą(szerokość arkady w świetle-3,56 m,
strzałka łuku - 2, 96 m, szerokość fazy - 7 cm)11. Wynika
z tego, że wnętrze kaplicy Grota podzielone było za po-
mocą tejże arkady na dwie części - wschodnią i zachod-
nią. A zatem wydzielenie królewskiej kaplicy grobowej
na początku XVI stulecia nie polegało na budowie muru
działowego w jednoprzestrzennym dotąd wnętrzu, lecz na
zamurowaniu istniejącej już arkady. Dokonano tego w taki
sposób, że arkada ta stała się wnęką, w której umieszczo-
no nowy ołtarz. Owa wnęka widoczna jest na planie kate-
dry wykonanym po roku 1732, jeszcze przed przekształ-
ceniem kaplicy w duchu barokowym (fig. 12)12. Nasuwa
się wobec tego pytanie - dlaczego pierwotna kaplica bi-
skupa Grota rozdzielona była arkadą na dwie przestrze-
nie. Wydaje się, że przyczyną takiego rozwiązania mogło
być wzniesienie dwóch ołtarzy, jednego poświęconego Św.
Janowi Ewangeliście, drugiego św. Marcie Dziewicy, od-
powiadających podwójnemu wezwaniu kaplicy13. Brak,
co prawda, przekazów źródłowych dotyczących rozmiesz-
T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków
1900, s. 20-23; J. Pietrusiński, Katedra krakowska - biskupia czy
królewska? [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akdademii Nauk, Warszawa, 29-30
listopada 1973, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1975, s. 263.
8 Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej na Wawelu [dalej:
AKK], Restauracja katedry na Wawelu. Dziennik budowy [dalej: Dziennik
budowy], III (19 VIII 1898 -21 II 1900), sygn. 11 kat., s. 94.
9 Por. np. K. H. Clasen, Deutsche Gewólbe der Spdtgotik, Ber-
lin 1958, s. 34, 36, ryc. 28; s. 76, ryc. 65; J. Frazik, Sklepienia
żebrowe w Polsce XV wieku [w:] Sztuka i ideologia XV wieku. Mate-
riały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk,
Warszawa, 1-4 grudnia 1976, red. P. Skubiszewski, Warszawa
1987, s. 524, fig. 4 B, s. 527, fig. 6 B; Idem, Póżnogotyckie sklepie-
nia żebrowe w Gdańsku i jego kręgu (Teka KUiA 13: 1979, s. 133—
135); S. Becker-Hounslow, Malbork Chapter House and Grand
Master ś „Remter" versus the,,Brie/kapelle " at St. Maty ś in Liibeck:
Dependent or Independent Solutions (Biuletyn HS 60: 1998, nr 3—4,
s. 392, 397. fig. 13).
10 W Małopolsce sklepienia w tym typie rozpowszechniły się dopiero
w w. XV; por. A. Miłobędzki, Póżnogotyckie typy sakralne w ar-
chitekturze ziem polskich [w:] Późny gotyk. Studia nad sztuką przeło-
mu średniowiecza i czasów nowych. Materiały sesji SHS, Wrocław
1962, Warszawa 1965, s. 93, przyp. 38; M. Walczak, Działalność
fundacyjna biskupa krakowskiego kardynała Zbigniewa Oleśnickie-
go, cz. II (Folia HA 30: 1994, s. 68-69); T. Węcławowicz, Mało-
polska i ziemie ruskie Korony [w:] Architektura gotycka..., t. 1, s. 74.
11 AKK, Dziennik budowy, III, s. 209.
12 Niestety, nie wiemy gdzie usytuowane było pierwotne wej-
ście do kaplicy - czy w przęśle wschodnim czy zachodnim; Wypisy
źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitulnych i kurial-
nych krakowskich 1440-1500, wybr. i opr. B. Przybyszewski,
Kraków 1960, s. 85, nr 135, przyp. 2 (Źródła DW 3); J. Szabłow-
ski, Nieznane i mało znane plany katediy wawelskiej z w. XVIII
(ich znaczenie dla dziejów Wawelu i topografii zabytku) (Studia DW
5: 1991, s. 377-417, fig. 1).
I?J. Długosz, LiberBeneficiorumDioecesis Cracoviensis,t. 1,
Cracoviae 1863, s. 209-210.
23
ZWANA BISKUPA GROTA
Interesującym, a nie podejmowanym zagadnieniem jest
rekonstrukcja pierwotnego wyglądu kaplicy Św. Jana
Ewangelisty. Zbudowana przed rokiem 1344 na rzucie pro-
stokąta zamkniętego od wschodu trójbocznie (takim sa-
mym jak kaplica Św. Małgorzaty), przekształcona została
gruntownie na początku wieku XVI i w połowie wieku
XVIII'. Nie budziły szczególnego zainteresowania gotyc-
kie detale architektoniczne znajdujące się w obecnej ka-
plicy Jana Olbrachta, która, jak wiadomo, powstała w roku
1501 przez wydzielenie zachodniej części kaplicy biskupa
Grota. Do dzisiaj istnieje gotyckie gwiaździste sklepienie
ze wspornikami i płaskorzeźbionymi zwornikami (fig. 6-
8). Zachowało się także ostrołukowe okno w ścianie połu-
dniowej. Gruszkowy profil żeber sklepiennych oraz for-
ma wsporników (odwrócone ostrosłupy z ostrołukowymi
arkadkami), podobnych do tych w ambicie katedralnym,
dowodzą, że przy okazji tworzenia mauzoleum dla Jana
Olbrachta pozostawiono bez zmian czternastowieczne skle-
pienie. Warto w tym miejscu dodać, że żebra przekątnio-
we wykonane są z kamienia, pozostałe zaś z kształtek ce-
glanych8. Chronologia tego typu sklepień gwiaździstych
nie została w dotychczasowej literaturze ustalona, lecz
stwierdzić wypada, pomijając najwcześniejsze przykłady
w katedrach w Amiens i Lincoln, że zastosowano je na
szeroką skalę w architekturze państwa krzyżackiego
w 1. połowie wieku XIV (kaplica zamku golubskiego,
1310; kościół Św. Jakuba w Toruniu, zapewne ok. 1320;
kaplica zamku w Radzyniu Chehnińskim, lata trzydzieste
w. XJV, i inne)9. Należy podkreślić, że sklepienie w kapli-
cy jest jednym z wcześniejszych przykładów tego typu
w Polsce10. Na zainteresowanie zasługują także zdobienia
zworników sklepiennych, dla których trudno znaleźć w tej
chwili przekonujące odniesienia. Jeden z nich ma formę
rozety utworzonej ze żłobków rozchodzących się promie-
niście od umieszczonego pośrodku guza, na drugim wid-
nieje starannie wykonana kompozycja ze ślepych maswer-
ków, utworzona z trzech sferycznych trójkątów wypeł-
nionych, podobnie jak i pola między nimi, noskami two-
rzącymi trój liście (fig. 7). Wsporniki sklepienne (fig. 8)
mają formę zbliżoną do wsporników w ambicie (fig. 9)
oraz w kaplicy Szafrańców (fig. 11). Podobne w kompo-
zycji detale stosowano w wieku XIV dość powszechnie.
Nowe światło na pierwotną formę omawianej budow-
li rzucają notatki z obserwacji dokonanych podczas prac
restauracyjnych w roku 1899. Otóż 27 maja tego roku we
wschodniej ścianie kaplicy Jana Olbrachta odkryto ostro-
łukową arkadę (fig. 10) ze sfazowanymi węgarami - pra-
wym kamiennym, lewym ceglanym, oraz z ostrołukową
ceglanąarchiwoltą(szerokość arkady w świetle-3,56 m,
strzałka łuku - 2, 96 m, szerokość fazy - 7 cm)11. Wynika
z tego, że wnętrze kaplicy Grota podzielone było za po-
mocą tejże arkady na dwie części - wschodnią i zachod-
nią. A zatem wydzielenie królewskiej kaplicy grobowej
na początku XVI stulecia nie polegało na budowie muru
działowego w jednoprzestrzennym dotąd wnętrzu, lecz na
zamurowaniu istniejącej już arkady. Dokonano tego w taki
sposób, że arkada ta stała się wnęką, w której umieszczo-
no nowy ołtarz. Owa wnęka widoczna jest na planie kate-
dry wykonanym po roku 1732, jeszcze przed przekształ-
ceniem kaplicy w duchu barokowym (fig. 12)12. Nasuwa
się wobec tego pytanie - dlaczego pierwotna kaplica bi-
skupa Grota rozdzielona była arkadą na dwie przestrze-
nie. Wydaje się, że przyczyną takiego rozwiązania mogło
być wzniesienie dwóch ołtarzy, jednego poświęconego Św.
Janowi Ewangeliście, drugiego św. Marcie Dziewicy, od-
powiadających podwójnemu wezwaniu kaplicy13. Brak,
co prawda, przekazów źródłowych dotyczących rozmiesz-
T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków
1900, s. 20-23; J. Pietrusiński, Katedra krakowska - biskupia czy
królewska? [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały sympozjum
Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akdademii Nauk, Warszawa, 29-30
listopada 1973, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1975, s. 263.
8 Archiwum Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej na Wawelu [dalej:
AKK], Restauracja katedry na Wawelu. Dziennik budowy [dalej: Dziennik
budowy], III (19 VIII 1898 -21 II 1900), sygn. 11 kat., s. 94.
9 Por. np. K. H. Clasen, Deutsche Gewólbe der Spdtgotik, Ber-
lin 1958, s. 34, 36, ryc. 28; s. 76, ryc. 65; J. Frazik, Sklepienia
żebrowe w Polsce XV wieku [w:] Sztuka i ideologia XV wieku. Mate-
riały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk,
Warszawa, 1-4 grudnia 1976, red. P. Skubiszewski, Warszawa
1987, s. 524, fig. 4 B, s. 527, fig. 6 B; Idem, Póżnogotyckie sklepie-
nia żebrowe w Gdańsku i jego kręgu (Teka KUiA 13: 1979, s. 133—
135); S. Becker-Hounslow, Malbork Chapter House and Grand
Master ś „Remter" versus the,,Brie/kapelle " at St. Maty ś in Liibeck:
Dependent or Independent Solutions (Biuletyn HS 60: 1998, nr 3—4,
s. 392, 397. fig. 13).
10 W Małopolsce sklepienia w tym typie rozpowszechniły się dopiero
w w. XV; por. A. Miłobędzki, Póżnogotyckie typy sakralne w ar-
chitekturze ziem polskich [w:] Późny gotyk. Studia nad sztuką przeło-
mu średniowiecza i czasów nowych. Materiały sesji SHS, Wrocław
1962, Warszawa 1965, s. 93, przyp. 38; M. Walczak, Działalność
fundacyjna biskupa krakowskiego kardynała Zbigniewa Oleśnickie-
go, cz. II (Folia HA 30: 1994, s. 68-69); T. Węcławowicz, Mało-
polska i ziemie ruskie Korony [w:] Architektura gotycka..., t. 1, s. 74.
11 AKK, Dziennik budowy, III, s. 209.
12 Niestety, nie wiemy gdzie usytuowane było pierwotne wej-
ście do kaplicy - czy w przęśle wschodnim czy zachodnim; Wypisy
źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitulnych i kurial-
nych krakowskich 1440-1500, wybr. i opr. B. Przybyszewski,
Kraków 1960, s. 85, nr 135, przyp. 2 (Źródła DW 3); J. Szabłow-
ski, Nieznane i mało znane plany katediy wawelskiej z w. XVIII
(ich znaczenie dla dziejów Wawelu i topografii zabytku) (Studia DW
5: 1991, s. 377-417, fig. 1).
I?J. Długosz, LiberBeneficiorumDioecesis Cracoviensis,t. 1,
Cracoviae 1863, s. 209-210.
23