Studia Waweliana (8.1999)

Studia Waweliana
Tom VIII, 1999
PL ISSN 1230-3275

JADWIGA GWIZDAŁOWNA

OSTATNIE LATA WAWELSKIEGO MIASTECZKA
PRZEMIANY ZABUDOWY ZACHODNIEJ CZĘŚCI WZGÓRZA
W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU

„Gdy mowa o Wawelu, przychodzą przede wszyst-
kim na myśl katedra i pałac. Budowle te składają się na
treść Wawelu główną i najistotniejszą więc zapomina
się łatwo, że i reszta wzgórza odgrywała niegdyś niepo-
ślednią rolę w całości obrazu. Jeszcze do nie tak dawna,
bo prawie do połowy XIX wieku tworzył Wawel za-
mknięty i jednolity całokształt o niezmiernie wyrazistym
i orginalnym charakterze [...] Spomiędzy licznych bu-
dowli, które wznosiły się na pustym dziś pałacu, wyra-
stały jeszcze wówczas dwa wyniosłe kościoły gotyckie,
wiły się koło nich kręte uliczki, otwierały się tu i ów-
dzie niewielkie place, przylegały ogródki [...] nieledwie
wiek temu był Wawel jakby miasteczkiem zamkniętem,
odosobnionem, bronionem murem i wieżami [...] Do-
piero wiek XIX dokonał powoli i stopniowo daleko idą-
cych zmian, które pozbawiły wawelskie wzgórze jego
orginalnego, typowo jeszcze średniowiecznego i tak nie-
zmiernie interesującego wyglądu". Tak pisał o „miastecz-
ku wawelskim" Tadeusz Szydłowski w roku 1922, za-
bierając głos na temat odbudowy Wawelu i jego przy-
szłego kształtu1.

Zabudowa zachodniej części wzgórza w obrębie mu-
rów zamku dolnego, nazywana współcześnie miastecz-
kiem wawelskim, rozwijała się od wczesnego średnio-
wiecza do połowy wieku XVIII. Był to zespół złożony,
spełniający usługi dla dwu ośrodków: zamku - siedziby
królewskiej i centrum władzy państwowej oraz katedry
- miejsca kultu i władzy duchownej. Stały zatem w tym

1 T. Szydłowski, O odbudowie Wawelu (Przegląd Współcze-
sny, 1922, nr 4, s. 158-159).

2 M. Zeiller, Neue Beschreibung des Kónigreichs Polen, Ułm
1651, s. 89; J. F. Z ó 11 ner, Briefe iiber Schlesien, Krakau, Wieliczka
und die Grafschaft Glatz auf einer Reise im Jahr 1791, I, Berlin
1792, s. 322.

rejonie budowle związane z zamkiem, a to obiekty go-
spodarcze (kuchnie, stajnie), administracyjne (podrzęc-
two, starostwo, burgrabstwa) i prywatne domy urzędni-
ków dworskich oraz budynki należące do duchowień-
stwa, a więc domy mieszkalne księży zgromadzonych
w kolegiach, ustanowionych dla poszczególnych kaplic
katedry, szkoły (szkoła katedralna, seminarium) i obiekty
użytkowane przez zarząd katedry (kapitularz, kamienicz-
ka pisarska, dom kapitulny). Znaczenie i wielorakość
funkcji decydowały o kształcie przestrzennym całego
założenia. Jego rozległość i różnorodność zabudowy
były przedmiotem podziwu cudzoziemskich podróżni-
ków XVII i XVIII wieku. W opisach Wawelu, będą-
cych często relacją z podróży do Polski i Krakowa, za-
znaczali oni nasuwające się podobieństwo wawelskiej
zabudowy do małego miasteczka2. Stąd nazwa „mia-
steczko" utrwaliła się w literaturze, a także w tradycji
ustnej. Określany tym mianem zespół zabudowy w za-
chodniej części wzgórza ze względu na bogactwo pro-
blematyki z nim związanej stanowi dziś szerokie pole
do studiów dla wielu badaczy historii Wawelu. Pozo-
staje jeszcze wciąż wiele zagadnień nie wyjaśnionych
do końca i wymagających ponownego rozpatrzenia, tym
bardziej że dotychczasowe badania i publikacje w więk-
szości dotyczą samego zamku i katedry. Do prac szerzej
uwzględniających problematykę miasteczka, oprócz fun-
damentalnego dzieła Stanisława Tomkowicza3 i poświę-
conej Wawelowi części Katalogu zabytków sztuki4, na-

1 S. Tom ko w i cz, Wawel, 1: Zabudowania Wawelu i ich dzieje
(Teka GKGZ 4: 1908) s. 80-121.

4 KZSP, 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, Kraków 1965, s. 15-
33, 141-144.

127