DOI article:
Skowron, Ryszard: Związki Tadeusza Czackiego w Wawelem: Część I: "Zamek ten [...] godzien jest, aby baczność rządową zastanowił"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19891#0183
Studia Waweliana
Tom VIII, 1999
PL ISSN 1230-3275
RYSZARD SKOWRON
ZWIĄZKI TADEUSZA CZACKIEGO Z WAWELEM
Część I: „Zamek ten [...] godzien jest, aby baczność rządową zastanowił"
Tadeusza Czackiego należy uznać za pierwszego pol-
skiego uczonego i działacza publicznego, który w pełni
świadomie zrozumiał historyczną i patriotyczną rolę
Wawelu. Znajduje to odbicie zarówno w jego różnorod-
nych pismach, jak i konkretnych działaniach, które do-
tyczą tak katedry, jak i zamku królewskiego. Dla Czac-
kiego Wawel stanowił syntezę dziejów Polski tym cen-
niejszą, że w szczególny sposób odbijał umiłowaną przez
Oświecenie epokę Jagiellonów, a zwłaszcza panowa-
nie dwóch ostatnich władców z tej dynastii. W roku
1791 pisał: „ Zamek ten, gdzie w czasie sławy i potęgi
Polski każdy prawie pokój przypominał w swoich ścia-
nach stworzoną w dziejach naszych epokę godzien jest,
aby baczność rządową zastanowił [...] Zachowują naro-
dy te domy, gdzie bojaźń i żądza nieszczęśliwych, a duma
i okrucieństwo panujących przemieszkiwały. Lud wol-
ny czcić winien te miejsca, gdzie ród Jagiełłów na to
tylko piastował berło, aby rozszerzał narodu sławę, zwy-
ciężonemu wspólne nadawał równości, prawa, a kraj
swój wolnością od niewolniczych odgradzał narodów"1.
Związki Tadeusza Czackiego z Wawelem nie znajdują
większego odbicia w opracowaniach poświęconych jego
osobie. W tym miejscu podkreślić należy, iż ten wybit-
ny organizator handlu i przemysłu, znakomity historyk,
prawnik i pedagog nie posiada nowoczesnej monogra-
fii2. O działaniach na Wawelu twórcy Liceum Krzemie-
nieckiego pisali przede wszystkim badacze zajmujący
się dziejami regaliów i pamiątek narodowych. Jako
pierwszy korespondencję i inne dokumenty Czackiego
związane z jego działalnością na Wawelu wydał Am-
broży Grabowski. W swoich pracach opublikował: re-
lację z otwarcia grobów królewskich w katedrze w roku
17913, opis Wawelu z 17914, i inwentarz skarbca koron-
nego w z roku 17925. Następne pokolenia historyków
zajmujących się dziejami katedry i Skarbca Koronnego
stopniowo uzupełniły zgromadzone przez Grabowskie-
go materiały. W roku 1881 na łamach „Czasu" opubli-
kowany został, opracowany w roku 1791, raport na te-
mat stanu zamku6. W okresie międzywojennym kilka
istotnych informacji związanych z działaniami Czackie-
go na Wawelu w roku 1796 dodali Marian Morelowski
i S. Swierz-Zaleski, badacze zajmujący się dziejami
1 Bibl. Cz., rkps 1187, Raport J. W. Czackiego starosty nowo-
grodzkiego Komsji Rzeczpospolitej Skarbu Koronnego komisarza
do prowincji krakowskiej delegowanego..., 26 IV 1791, s. 267-273,
toż tamże rkps 1174, s. 867-881, opublikowany przez „Czas", 1881,
nr 161 [dalej cyt. Czacki, Raport], zob. niżej dokument nr 5.
2 Do dziś najlepszą monografią pozostaje wydana na początku
XIX w. praca A. Osińskiego, O życiu i pismach Tadeusza Czac-
kiego, Krzemieniec 1816.
3 List Tadeusza Czackiego do Adama Naruszewicza, 1791, zob.
A. Grabowski, Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic,
Kraków 1822, s. 295-304 i wyd. 2 tegoż pt. Kraków i jego okolice,
Kraków 1830, s. 354-363; Idem, Groby, trumny i pomniki królów
polskich w podziemiach i wnętrzu katedry krakowskiej na Wawelu,
Kraków 1868, s. 21-28. Pierwodruk listu: Opisanie grobów daw-
nych królów polskich w Krakowie przez P. Czackiego starostę no-
wogrodzkiego, komisarza Komisyi Skarbowej Koronnej do J. W. Na-
ruszewicza, biskupa łuckiego i brzeskiego litewskiego przesłane,
Gazeta Narodowa i Obca, 1791, nr 65, s. 262, nr 67, s. 270, nr 68,
s. 274, a następnie ogłosiła Gazeta Warszawska, 15: 1817, s. 301-
310; w XIX i XX w. często cytowany w całości lub we fragmen-
tach, m.in. L. Łętowski, J. Gołąb, M. Rożek. Ponadto istotne
informacje dotyczące eksploracji grobów zawarte są w Starożytnych
pamiątkach wydobytych z grobowców królów polskich w Krakowie
roku 1791 (z rękop. Tadeusza Czackiego) opublikowanych przez Gra-
bowskiego w Ojczystych spominkach w pismach do dziejów dawnej
Polski, t. 1, Kraków 1845, s. 236-237, te i inne źródła związane z
eksploracją grobów w katedrze opulikuję w części 2 niniejszego
opracowania.
4 Grabowski, Historyczny opis..., s. 263-264; Idem, Kraków...,
s. 323-325.
5 Idem, Kraków..., s. 371-376.
5 „Czas", 1881, nr 160, zob. przyp. 1.
179
Tom VIII, 1999
PL ISSN 1230-3275
RYSZARD SKOWRON
ZWIĄZKI TADEUSZA CZACKIEGO Z WAWELEM
Część I: „Zamek ten [...] godzien jest, aby baczność rządową zastanowił"
Tadeusza Czackiego należy uznać za pierwszego pol-
skiego uczonego i działacza publicznego, który w pełni
świadomie zrozumiał historyczną i patriotyczną rolę
Wawelu. Znajduje to odbicie zarówno w jego różnorod-
nych pismach, jak i konkretnych działaniach, które do-
tyczą tak katedry, jak i zamku królewskiego. Dla Czac-
kiego Wawel stanowił syntezę dziejów Polski tym cen-
niejszą, że w szczególny sposób odbijał umiłowaną przez
Oświecenie epokę Jagiellonów, a zwłaszcza panowa-
nie dwóch ostatnich władców z tej dynastii. W roku
1791 pisał: „ Zamek ten, gdzie w czasie sławy i potęgi
Polski każdy prawie pokój przypominał w swoich ścia-
nach stworzoną w dziejach naszych epokę godzien jest,
aby baczność rządową zastanowił [...] Zachowują naro-
dy te domy, gdzie bojaźń i żądza nieszczęśliwych, a duma
i okrucieństwo panujących przemieszkiwały. Lud wol-
ny czcić winien te miejsca, gdzie ród Jagiełłów na to
tylko piastował berło, aby rozszerzał narodu sławę, zwy-
ciężonemu wspólne nadawał równości, prawa, a kraj
swój wolnością od niewolniczych odgradzał narodów"1.
Związki Tadeusza Czackiego z Wawelem nie znajdują
większego odbicia w opracowaniach poświęconych jego
osobie. W tym miejscu podkreślić należy, iż ten wybit-
ny organizator handlu i przemysłu, znakomity historyk,
prawnik i pedagog nie posiada nowoczesnej monogra-
fii2. O działaniach na Wawelu twórcy Liceum Krzemie-
nieckiego pisali przede wszystkim badacze zajmujący
się dziejami regaliów i pamiątek narodowych. Jako
pierwszy korespondencję i inne dokumenty Czackiego
związane z jego działalnością na Wawelu wydał Am-
broży Grabowski. W swoich pracach opublikował: re-
lację z otwarcia grobów królewskich w katedrze w roku
17913, opis Wawelu z 17914, i inwentarz skarbca koron-
nego w z roku 17925. Następne pokolenia historyków
zajmujących się dziejami katedry i Skarbca Koronnego
stopniowo uzupełniły zgromadzone przez Grabowskie-
go materiały. W roku 1881 na łamach „Czasu" opubli-
kowany został, opracowany w roku 1791, raport na te-
mat stanu zamku6. W okresie międzywojennym kilka
istotnych informacji związanych z działaniami Czackie-
go na Wawelu w roku 1796 dodali Marian Morelowski
i S. Swierz-Zaleski, badacze zajmujący się dziejami
1 Bibl. Cz., rkps 1187, Raport J. W. Czackiego starosty nowo-
grodzkiego Komsji Rzeczpospolitej Skarbu Koronnego komisarza
do prowincji krakowskiej delegowanego..., 26 IV 1791, s. 267-273,
toż tamże rkps 1174, s. 867-881, opublikowany przez „Czas", 1881,
nr 161 [dalej cyt. Czacki, Raport], zob. niżej dokument nr 5.
2 Do dziś najlepszą monografią pozostaje wydana na początku
XIX w. praca A. Osińskiego, O życiu i pismach Tadeusza Czac-
kiego, Krzemieniec 1816.
3 List Tadeusza Czackiego do Adama Naruszewicza, 1791, zob.
A. Grabowski, Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic,
Kraków 1822, s. 295-304 i wyd. 2 tegoż pt. Kraków i jego okolice,
Kraków 1830, s. 354-363; Idem, Groby, trumny i pomniki królów
polskich w podziemiach i wnętrzu katedry krakowskiej na Wawelu,
Kraków 1868, s. 21-28. Pierwodruk listu: Opisanie grobów daw-
nych królów polskich w Krakowie przez P. Czackiego starostę no-
wogrodzkiego, komisarza Komisyi Skarbowej Koronnej do J. W. Na-
ruszewicza, biskupa łuckiego i brzeskiego litewskiego przesłane,
Gazeta Narodowa i Obca, 1791, nr 65, s. 262, nr 67, s. 270, nr 68,
s. 274, a następnie ogłosiła Gazeta Warszawska, 15: 1817, s. 301-
310; w XIX i XX w. często cytowany w całości lub we fragmen-
tach, m.in. L. Łętowski, J. Gołąb, M. Rożek. Ponadto istotne
informacje dotyczące eksploracji grobów zawarte są w Starożytnych
pamiątkach wydobytych z grobowców królów polskich w Krakowie
roku 1791 (z rękop. Tadeusza Czackiego) opublikowanych przez Gra-
bowskiego w Ojczystych spominkach w pismach do dziejów dawnej
Polski, t. 1, Kraków 1845, s. 236-237, te i inne źródła związane z
eksploracją grobów w katedrze opulikuję w części 2 niniejszego
opracowania.
4 Grabowski, Historyczny opis..., s. 263-264; Idem, Kraków...,
s. 323-325.
5 Idem, Kraków..., s. 371-376.
5 „Czas", 1881, nr 160, zob. przyp. 1.
179