DOI Artikel:
Skowron, Ryszard: Związki Tadeusza Czackiego w Wawelem: Część I: "Zamek ten [...] godzien jest, aby baczność rządową zastanowił"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19891#0184
skarbca koronnego7. Ważne są prace Zdzisława Żygul-
skiego poświęcone zbiorom puławskim Izabeli Czarto-
ryskiej, wśród których poczesne miejsce zajmowały
pamiątki wawelskie pozyskane przez Czackiego8. Z kolei
Franciszek Leśniak w prozopograficznym opracowaniu
dotyczącym wielkorządców krakowskich w epoce no-
wożytnej zwrócił uwagę na korespondencję Ignacego
Mikołaja Benoego z Czackim w sprawie zamku królew-
skiego9.
PLAN ODNOWIENIA ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
W czasie obrad sejmu w roku 1786 dwudziestejedno-
letni starosta nowogrodzki Tadeusz Czacki wybrany zo-
stał do Komisji Skarbu Koronnego. Od ponad dwudzieste
lat Komisja przeprowadzała reformy finansowe i gospo-
darcze mające na celu unowocześnienie zarządzania pań-
stwem i pomnożenia jego dochodów10. W marcu 1791
Komisja poleciła Czackiemu wyjazd do województwa kra-
kowskiego, gdzie miał m.in. dokonać lustracji kopalń wę-
gla, opracować „urządzenie dozoru rządu1' nad zamkiem
królewskim na Wawelu oraz sprawdzić jego aktualny stan".
Komisarz przybył do Krakowa 25 marca i tegoż dnia wy-
stosował do przebywającego wówczas w swoim majątku
w Osali wielkorządcy krakowskiego Ignacego Mikołaja
Benoego pismo z prośbą o przedstawienie podstaw praw-
nych w oparciu o które wielkorządcy zarządzają zamkiem,
określono zakres ich władzy oraz sposób finansowania
reparacji zamku12. Korespondencję między Benoem zwią-
zaną z pobytem na Wawelu komisarza Komisji Skarbu
dokładnie omówił Franciszek Leśniak we wspomnianej
już monografii, dlatego skoncentrujemy się przede wszyst-
kim na zagadnieniach istotnych dla dziejów zamku i dzia-
łań samego Czackiego13. W tym zakresie najważniejsze
znaczenie ma datowany na 26 kwietnia 1791 jego Raport.
Kopię tego dokumentu odnalazł w roku 1881 w zbiorach
Czartoryskich w Krakowie Tomasz Pryliński i wykorzy-
stał w sprawozdaniach dołączonych do planów zamku kró-
lewskiego na Wawelu14. Pomimo że Raport Czackiego,
zapewne dzięki Prylińskiemu, opublikował krakowski
„Czas", to nie znał go Stanisław Tomkowicz opracowując
monografię Wawelu13.
Raport powstał na podstawie osobistego przeglądu
stanu zamku, korespondencji z Benoem oraz rozmów
i materiałów dostarczonych mu przez budowniczego
Józefa Le Bruna. Sprawozdanie składa się z dwóch czę-
ści. W pierwszej (pkt 1 i 2) przedstawiony został stan
zamku oraz wykaz najpotrzebniejszych prac remonto-
wych. Czacki przeprowadził lustrację zamku i zweryfi-
kował opis stanu zamku zawarty w inwentarzu opraco-
wanym przez budowniczego Le Bruna. Rewizja zamku
przeprowadzona z polecenia Komisji Skarbu Koronne-
go w 1790 lub 1791 roku przez Le Bruna dziś nie jest
znana16. Musiała ona bardzo krytycznie ocenić stan zam-
ku, skoro polecono sprawdzić jej wiarygodność. Czacki
zapewnił Komisję, że opis zamku przedstawiony w re-
wizji jest prawdziwy, dokładnie wykonany i na nim na-
leży się opierać przy podejmowaniu decyzji związanych
z remontem. Tym należy tłumaczyć nie spisanie przez
niego nowego inwentarza zamku i krótką wzmiankę
o jego zniszczeniu: „Czyniona była reparacja w roku
1787, wyłożona suma złp 54 000 była dostateczną do
usposobienia tej budowy na czasowe przebywanie kró-
la, lecz wystarczyć nie mogła na te obszerne wydatki,
których potrzeby domu tego wymagały. Oto dach w czę-
ści podobny do sita, co wodę przepuszcza, oto mech
zastępuje wapno do zasunięcia szpar w dachu zrobio-
nych, oto krokwie, powała i belki zgniłe grożą zapad-
nieniem, oto na koniec ledwo jest kilka pokojów, które
zaradzenia nie potrzebują"17. Czacki, po konsultacjach
M. Morelowski, Losy Skarbca Koronnego od czasów roz-
biorów (Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego we Lwowie 9:
1929, z. 3. s. 206-220) oraz Idem, Rozproszenie i częściowe oca-
lenie Skarbca Koronnego na Wawelu, Kraków 1930; S. Świerz-
Zaleski. Nieznane zabytki ze Skarbca Koronnego na Wawelu w Mu-
zeum ks. Czartoiyskich (Prace KHS 2: 1922, s. I).
8 Z. Żygulskijun., Pamiątki wawelskie w zbiorach puławskich
(Studia DW 2: 1961, s. 377-413) i Idem, Dzieje zbiorów Puław-
skich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), (Rozprawy i Sprawozda-
nia Muzeum Narodowego w Krakowie 7: 1962, s. 5-261).
9 F. Leśniak, Wielkorządcy krakowscy Xll-XVIIl wieku. Go-
spodarze zamku wawelskiego i majątku wielkorządowego, Kraków
1996. s. 230-232 (Bibl. Waw. 10).
10 Na temat działalności Komisji Skarbu Koronnego zob. m.in.
E. Danowska, Komisja Skarbu Koronnego - zakres władzy i od-
powiedzialności (Rocz. Bibl. PANKr 41: 1996. s. 45-62); G. B al -
truszajtys, Komisje Skarbu Koronnego jako organ kolegialny
(Czasopismo Prawno-Historyczne 40: 1988. s. 115-123) oraz R.
Rybarski. Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. Kraków 1937.
11 Cele pobytu sformułowałem na podstawie; AGAD, Arch.
Kam., rkps III/108. Tadeusz Czacki do Ignacego M. Benoego, Kra-
ków 25 III 1791 (zob. dok. 1), Czacki, Raport (zob. dok. 5) oraz
listu T. Czackiego do A. Naruszewicza - zob. przyp. 2.
12 AGAD, Arch. Kam., rkps III/108, Tadeusz Czacki do Ignace-
go M. Benoego. Kraków 25 III 1791 (zob. dok. 1).
13 Leśniak, o. c, s. 230-232.
14 Zob. R. Skowron. Tomasza Prylińskiego ,, Zdanie sprawy ze
studiów i poszukiwań do planów zamku królewskiego na Wawelu "
(Studia Waw. 4: 1995, s. 152 i 164).
15 Zob. przyp. 1 oraz por. S. Tomkowicz, Wawel, l: Zabudo-
wania Wawelu i ich dzieje (Teka GKGZ 4: 1908, s. 378-379).
16 Informacje zawarte w Raporcie Czackiego i rkps 938 Bibl.
Cz., Excerpta z listu z Krakowa, s. 703-704 mają istotne znaczenie
dla poznania związków Le Bruna z Wawelem.
'' Czacki, Raport; por. R. Skowron, Restauracja i urządze-
nie zamku wawelskiego na przyjazd króla Stanisława Augusta Po-
niatowskiego w roku 1787 (Studia Waw. I; 1992, s. 69-83).
180
skiego poświęcone zbiorom puławskim Izabeli Czarto-
ryskiej, wśród których poczesne miejsce zajmowały
pamiątki wawelskie pozyskane przez Czackiego8. Z kolei
Franciszek Leśniak w prozopograficznym opracowaniu
dotyczącym wielkorządców krakowskich w epoce no-
wożytnej zwrócił uwagę na korespondencję Ignacego
Mikołaja Benoego z Czackim w sprawie zamku królew-
skiego9.
PLAN ODNOWIENIA ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
W czasie obrad sejmu w roku 1786 dwudziestejedno-
letni starosta nowogrodzki Tadeusz Czacki wybrany zo-
stał do Komisji Skarbu Koronnego. Od ponad dwudzieste
lat Komisja przeprowadzała reformy finansowe i gospo-
darcze mające na celu unowocześnienie zarządzania pań-
stwem i pomnożenia jego dochodów10. W marcu 1791
Komisja poleciła Czackiemu wyjazd do województwa kra-
kowskiego, gdzie miał m.in. dokonać lustracji kopalń wę-
gla, opracować „urządzenie dozoru rządu1' nad zamkiem
królewskim na Wawelu oraz sprawdzić jego aktualny stan".
Komisarz przybył do Krakowa 25 marca i tegoż dnia wy-
stosował do przebywającego wówczas w swoim majątku
w Osali wielkorządcy krakowskiego Ignacego Mikołaja
Benoego pismo z prośbą o przedstawienie podstaw praw-
nych w oparciu o które wielkorządcy zarządzają zamkiem,
określono zakres ich władzy oraz sposób finansowania
reparacji zamku12. Korespondencję między Benoem zwią-
zaną z pobytem na Wawelu komisarza Komisji Skarbu
dokładnie omówił Franciszek Leśniak we wspomnianej
już monografii, dlatego skoncentrujemy się przede wszyst-
kim na zagadnieniach istotnych dla dziejów zamku i dzia-
łań samego Czackiego13. W tym zakresie najważniejsze
znaczenie ma datowany na 26 kwietnia 1791 jego Raport.
Kopię tego dokumentu odnalazł w roku 1881 w zbiorach
Czartoryskich w Krakowie Tomasz Pryliński i wykorzy-
stał w sprawozdaniach dołączonych do planów zamku kró-
lewskiego na Wawelu14. Pomimo że Raport Czackiego,
zapewne dzięki Prylińskiemu, opublikował krakowski
„Czas", to nie znał go Stanisław Tomkowicz opracowując
monografię Wawelu13.
Raport powstał na podstawie osobistego przeglądu
stanu zamku, korespondencji z Benoem oraz rozmów
i materiałów dostarczonych mu przez budowniczego
Józefa Le Bruna. Sprawozdanie składa się z dwóch czę-
ści. W pierwszej (pkt 1 i 2) przedstawiony został stan
zamku oraz wykaz najpotrzebniejszych prac remonto-
wych. Czacki przeprowadził lustrację zamku i zweryfi-
kował opis stanu zamku zawarty w inwentarzu opraco-
wanym przez budowniczego Le Bruna. Rewizja zamku
przeprowadzona z polecenia Komisji Skarbu Koronne-
go w 1790 lub 1791 roku przez Le Bruna dziś nie jest
znana16. Musiała ona bardzo krytycznie ocenić stan zam-
ku, skoro polecono sprawdzić jej wiarygodność. Czacki
zapewnił Komisję, że opis zamku przedstawiony w re-
wizji jest prawdziwy, dokładnie wykonany i na nim na-
leży się opierać przy podejmowaniu decyzji związanych
z remontem. Tym należy tłumaczyć nie spisanie przez
niego nowego inwentarza zamku i krótką wzmiankę
o jego zniszczeniu: „Czyniona była reparacja w roku
1787, wyłożona suma złp 54 000 była dostateczną do
usposobienia tej budowy na czasowe przebywanie kró-
la, lecz wystarczyć nie mogła na te obszerne wydatki,
których potrzeby domu tego wymagały. Oto dach w czę-
ści podobny do sita, co wodę przepuszcza, oto mech
zastępuje wapno do zasunięcia szpar w dachu zrobio-
nych, oto krokwie, powała i belki zgniłe grożą zapad-
nieniem, oto na koniec ledwo jest kilka pokojów, które
zaradzenia nie potrzebują"17. Czacki, po konsultacjach
M. Morelowski, Losy Skarbca Koronnego od czasów roz-
biorów (Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego we Lwowie 9:
1929, z. 3. s. 206-220) oraz Idem, Rozproszenie i częściowe oca-
lenie Skarbca Koronnego na Wawelu, Kraków 1930; S. Świerz-
Zaleski. Nieznane zabytki ze Skarbca Koronnego na Wawelu w Mu-
zeum ks. Czartoiyskich (Prace KHS 2: 1922, s. I).
8 Z. Żygulskijun., Pamiątki wawelskie w zbiorach puławskich
(Studia DW 2: 1961, s. 377-413) i Idem, Dzieje zbiorów Puław-
skich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), (Rozprawy i Sprawozda-
nia Muzeum Narodowego w Krakowie 7: 1962, s. 5-261).
9 F. Leśniak, Wielkorządcy krakowscy Xll-XVIIl wieku. Go-
spodarze zamku wawelskiego i majątku wielkorządowego, Kraków
1996. s. 230-232 (Bibl. Waw. 10).
10 Na temat działalności Komisji Skarbu Koronnego zob. m.in.
E. Danowska, Komisja Skarbu Koronnego - zakres władzy i od-
powiedzialności (Rocz. Bibl. PANKr 41: 1996. s. 45-62); G. B al -
truszajtys, Komisje Skarbu Koronnego jako organ kolegialny
(Czasopismo Prawno-Historyczne 40: 1988. s. 115-123) oraz R.
Rybarski. Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. Kraków 1937.
11 Cele pobytu sformułowałem na podstawie; AGAD, Arch.
Kam., rkps III/108. Tadeusz Czacki do Ignacego M. Benoego, Kra-
ków 25 III 1791 (zob. dok. 1), Czacki, Raport (zob. dok. 5) oraz
listu T. Czackiego do A. Naruszewicza - zob. przyp. 2.
12 AGAD, Arch. Kam., rkps III/108, Tadeusz Czacki do Ignace-
go M. Benoego. Kraków 25 III 1791 (zob. dok. 1).
13 Leśniak, o. c, s. 230-232.
14 Zob. R. Skowron. Tomasza Prylińskiego ,, Zdanie sprawy ze
studiów i poszukiwań do planów zamku królewskiego na Wawelu "
(Studia Waw. 4: 1995, s. 152 i 164).
15 Zob. przyp. 1 oraz por. S. Tomkowicz, Wawel, l: Zabudo-
wania Wawelu i ich dzieje (Teka GKGZ 4: 1908, s. 378-379).
16 Informacje zawarte w Raporcie Czackiego i rkps 938 Bibl.
Cz., Excerpta z listu z Krakowa, s. 703-704 mają istotne znaczenie
dla poznania związków Le Bruna z Wawelem.
'' Czacki, Raport; por. R. Skowron, Restauracja i urządze-
nie zamku wawelskiego na przyjazd króla Stanisława Augusta Po-
niatowskiego w roku 1787 (Studia Waw. I; 1992, s. 69-83).
180