DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Nieświeska kolekcja luf armatnich w świetle inwentarza z roku 1857
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19891#0115
Studia Waweliana
Tom VIII, 1999
PL ISSN 1230-3275
JERZY T. PETRUS
NIESWIESKA KOLEKCJA LUF ARMATNICH
W ŚWIETLE INWENTARZA Z ROKU 1857
Radziwiłłowska zbrój ownia w Nieświeżu, której po- Radziwiłłach, j ak i po spokrewnionych z nimi rodzinach
czątki sięgają końcowych lat XVI stulecia, należała do Sobieskich oraz Lubomirskich3.
najzasobniejszych i najcenniejszych tego rodzaju zbio- Gromadzenie broni przez Radziwiłłów wynikało nie
rów w dawnej Rzeczypospolitej. Gromadzona przez pra- tylko z uwarunkowań militarnych i politycznych, lecz tak-
wie trzy stulecia kolekcja, która z czasem stała się zbio- że z zainteresowań walorami artystycznymi i historyczny -
rem wyjątkowym tak ze względu na autentyczność, jak mi oręża. O wadze, jaką przywiązywano do istnienia ta-
i na jakość tworzących ją obiektów, nie doczekała się kiego zbioru, świadczy włączenie zbrojowni do niezby-
dotąd nowoczesnej monografii1. Swą szczególną pozy- walnego majątku ordynacji, co chroniło ją przed rozpro-
cję zachowała nieświeska zbrojownia do początków szeniem4. Tę wolę fundatora, księcia Mikołaja Krzysztofa
obecnego śmiecia, pomimo rosyjskiej grabieży w roku Radziwiłła „Sierotki", wojewody wileńskiego, szanowali
1812. Rozsprzedana w większości przez ordynata Al- kolejni dziedzice Nieświeża. Kolekcja powiększana przez
brechta Radziwiłła na aukcjach w londyńskiej firmie pokolenia przetrwała do początku wieku XIX, a jej zasob-
Christie w latach 1926 i 19272, ostatecznie przestała ist- ność podziwiał jeszcze król Stanisław August Poniatow-
nieć w roku 1939. Jej elementy, często o królewskiej skiwroku 1784 podczas wizyty u wojewody Karola Sta-
proweniencji, są dzisiaj ozdobą największych europej- nisława Radziwiłła „Panie Kochanku"5,
skich i amerykańskich muzeów. Pewna ich część wtopi- Okupacja Nieświeża przez Rosjan w roku 1812, po-
ła się w zbiory radzieckie, a tylko nieliczne okazy trafi- łączona z przeprowadzonym na wielką skalę rabunkiem,
łydo polskich muzeów (w tym do Muzeum Wojska Pol- położyła kres świetności radziwiłłowskiej rezydencji,
skiego w Warszawie). W wyniku rewindykacji dzieł Wieloletnie procesy o prawa do ordynacji po śmierci
sztuki z Rosji, podjętej przez odrodzone państwo pol- Dominika Radziwiłła (zm. 1812) i brak należytej dba-
skie na podstawie traktatu ryskiego z roku 1921, w zbio- łości ze strony urzędowych zarządców sprzyjały dalsze-
rach Zamku Królewskiego na Wawelu znalazł się m.in. mu rozpraszaniu zbiorów i dewastacji zamku. Dopiero
zespół militariów i pamiątek historycznych o nieświe- po uzyskaniu praw do majątku przez młodszą gałąź ro-
skiej proweniencji obejmujący spuściznę zarówno po dżiny zaistniały warunki do położenia kresu destrukcji6.
1 Bogate źródła do dziejów nieświeskiej zbrojowni Radziwił-
łów istnieją w AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie [dalej: AR]
(głównie dział VII), a także w Centralnym Państwowym Historycz-
nym Archiwum w Mińsku. Monografię zbrojowni przygotowywał
przed laty prof. Zbigniew Bocheński, lecz do ukończenia i opubli-
kowania pracy nie doszło.
2 Catalogue ofFine Armour Removedfrom the Armoury of a Rus-
sian Prince in whose Castle it has Remained from the 16th Century
Until Now Which will be sold by auction by Messrs. Christie, Manson
& Woods[...], London[...] on Tuesday June 29, 1926; Catalogue of
Arms and Armour Removed from the Armoury of a Russian Prince
and from Yarious Sources and European and Eastern Armour and
Armsf...] which will be sold by auction by Messrs. Christie, Manson
& Woods[...], London[...] on Tuesday, June 14, 1927.
3 Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. J. Szabłowski,
Warszawa 1990, passim; J. T. Petrus, Strzelba z r. 1615 w zbiorach
wawelskich (Studia DW 5: 1991, s. 450-467); Idem, Lufy armatnie
Leonarda Herlego w zbiorach wawelskich (Studia Waw. 2: 1993,
s. 95-99).
4 B. Taur o giń s k i, Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1937, s. 35.
5 Literaturę dotyczącą tego wydarzenia zestawił Petrus, Strzel-
ba..., s. 465, przyp. 3.
6 Dzieje zamku i zbiorów najobszerniej omówił Taurogiński
(o.c). O losach galerii zob. J. T. Petrus, T. A. Karpowicz, Por-
trety osobistości dawnej Rzeczypospolitej w zbiorach mińskich [ka-
talog wystawy], Kraków 1991.
111
Tom VIII, 1999
PL ISSN 1230-3275
JERZY T. PETRUS
NIESWIESKA KOLEKCJA LUF ARMATNICH
W ŚWIETLE INWENTARZA Z ROKU 1857
Radziwiłłowska zbrój ownia w Nieświeżu, której po- Radziwiłłach, j ak i po spokrewnionych z nimi rodzinach
czątki sięgają końcowych lat XVI stulecia, należała do Sobieskich oraz Lubomirskich3.
najzasobniejszych i najcenniejszych tego rodzaju zbio- Gromadzenie broni przez Radziwiłłów wynikało nie
rów w dawnej Rzeczypospolitej. Gromadzona przez pra- tylko z uwarunkowań militarnych i politycznych, lecz tak-
wie trzy stulecia kolekcja, która z czasem stała się zbio- że z zainteresowań walorami artystycznymi i historyczny -
rem wyjątkowym tak ze względu na autentyczność, jak mi oręża. O wadze, jaką przywiązywano do istnienia ta-
i na jakość tworzących ją obiektów, nie doczekała się kiego zbioru, świadczy włączenie zbrojowni do niezby-
dotąd nowoczesnej monografii1. Swą szczególną pozy- walnego majątku ordynacji, co chroniło ją przed rozpro-
cję zachowała nieświeska zbrojownia do początków szeniem4. Tę wolę fundatora, księcia Mikołaja Krzysztofa
obecnego śmiecia, pomimo rosyjskiej grabieży w roku Radziwiłła „Sierotki", wojewody wileńskiego, szanowali
1812. Rozsprzedana w większości przez ordynata Al- kolejni dziedzice Nieświeża. Kolekcja powiększana przez
brechta Radziwiłła na aukcjach w londyńskiej firmie pokolenia przetrwała do początku wieku XIX, a jej zasob-
Christie w latach 1926 i 19272, ostatecznie przestała ist- ność podziwiał jeszcze król Stanisław August Poniatow-
nieć w roku 1939. Jej elementy, często o królewskiej skiwroku 1784 podczas wizyty u wojewody Karola Sta-
proweniencji, są dzisiaj ozdobą największych europej- nisława Radziwiłła „Panie Kochanku"5,
skich i amerykańskich muzeów. Pewna ich część wtopi- Okupacja Nieświeża przez Rosjan w roku 1812, po-
ła się w zbiory radzieckie, a tylko nieliczne okazy trafi- łączona z przeprowadzonym na wielką skalę rabunkiem,
łydo polskich muzeów (w tym do Muzeum Wojska Pol- położyła kres świetności radziwiłłowskiej rezydencji,
skiego w Warszawie). W wyniku rewindykacji dzieł Wieloletnie procesy o prawa do ordynacji po śmierci
sztuki z Rosji, podjętej przez odrodzone państwo pol- Dominika Radziwiłła (zm. 1812) i brak należytej dba-
skie na podstawie traktatu ryskiego z roku 1921, w zbio- łości ze strony urzędowych zarządców sprzyjały dalsze-
rach Zamku Królewskiego na Wawelu znalazł się m.in. mu rozpraszaniu zbiorów i dewastacji zamku. Dopiero
zespół militariów i pamiątek historycznych o nieświe- po uzyskaniu praw do majątku przez młodszą gałąź ro-
skiej proweniencji obejmujący spuściznę zarówno po dżiny zaistniały warunki do położenia kresu destrukcji6.
1 Bogate źródła do dziejów nieświeskiej zbrojowni Radziwił-
łów istnieją w AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie [dalej: AR]
(głównie dział VII), a także w Centralnym Państwowym Historycz-
nym Archiwum w Mińsku. Monografię zbrojowni przygotowywał
przed laty prof. Zbigniew Bocheński, lecz do ukończenia i opubli-
kowania pracy nie doszło.
2 Catalogue ofFine Armour Removedfrom the Armoury of a Rus-
sian Prince in whose Castle it has Remained from the 16th Century
Until Now Which will be sold by auction by Messrs. Christie, Manson
& Woods[...], London[...] on Tuesday June 29, 1926; Catalogue of
Arms and Armour Removed from the Armoury of a Russian Prince
and from Yarious Sources and European and Eastern Armour and
Armsf...] which will be sold by auction by Messrs. Christie, Manson
& Woods[...], London[...] on Tuesday, June 14, 1927.
3 Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. J. Szabłowski,
Warszawa 1990, passim; J. T. Petrus, Strzelba z r. 1615 w zbiorach
wawelskich (Studia DW 5: 1991, s. 450-467); Idem, Lufy armatnie
Leonarda Herlego w zbiorach wawelskich (Studia Waw. 2: 1993,
s. 95-99).
4 B. Taur o giń s k i, Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1937, s. 35.
5 Literaturę dotyczącą tego wydarzenia zestawił Petrus, Strzel-
ba..., s. 465, przyp. 3.
6 Dzieje zamku i zbiorów najobszerniej omówił Taurogiński
(o.c). O losach galerii zob. J. T. Petrus, T. A. Karpowicz, Por-
trety osobistości dawnej Rzeczypospolitej w zbiorach mińskich [ka-
talog wystawy], Kraków 1991.
111