Studia Waweliana (8.1999)

Przyczynek do działalności konserwatorskiej Adolfa Szyszko-Bohusza na Wawelu

Przez okres I wojny światowej na Wawelu trwały mniej
lub bardziej zaawansowane prace konserwatorskie. Restau-
racja zaniku królewskiego, prowadzona od roku 1905 przez
architekta Zygmunta Hendla, a od sierpnia roku 1916 przez
Adolfa Szyszko-Bohusza, doprowadziła do odbudowy da-
chów zamku, przywrócenia dawnej postaci krużgankom ar-
kadowym, a także do zrekonstruowania zewnętrznej szaty
zamku - elewacji zachodniej i północnej. Animatorem prac
konserwatorskich był architekt Szyszko-Bohusz, profesor Po-
litechniki Lwowskiej. W trudnym wojennym okresie, szcze-
gólnie w latach 1914-1916, prace konserwatorskie na Wa-
welu1 były wykonywane w niewielkim zakresie z powodu
braku funduszy, prowadzono natomiast prace badawcze i pro-
jektowe. Szyszko-Bohusz w czerwcu roku 1917 przedstawił
Krajowej Komisji Restauracji „projekt uporządkowania Wa-
welu", zaakceptowany miesiąc później2. Jak wskazują ów-
czesne notatki prasowe, prace przy aranżacji architektonicz-
nej nowej elewacji dawnych kuchni dworskich od strony dzie-
dzińca arkadowego, zgodnie ze szczegółowym projektem
A. Szyszko-Bohusza, były bardzo zaawansowane3. Tę część
budowli oceniano bardzo pozytywnie jako nowoczesną, za-
razem harmonijnie łączącą elementy o charakterze narodo-
wym. We wrześniu tego roku architekt odsłonił i zinterpreto-
wał zachowaną dolną część rotundy śś. Feliksa i Adaukta4,
obok dawnych kuchni królewskich.

Wkrótce też Szyszko-Bohusz stworzył koncepcję „Histo-
rycznego Muzeum Wawelskiego" wraz z określeniem jego za-
dań i celów oraz podjął wstępne prace realizacyjne. Włączył
ekspozycję nowo odkrytej rotundy w kompleksowy projekt re-
stauracji całego budynku dawnych kuchni królewskich
i w związku z tym uzupełnił aranżację architektoniczną elewa-
cji budynku. W stosunku do poaustriackiej fasady szpitala woj-

skowego, o jednolitych rzędach okien w obramieniach wykształ-
conych w tynku w formie półwałków, architekt wprowadził
zróżnicowanie otworów ujętych kamiennymi, historyzującymi
obramieniami, nieco większymi w części północnej budynku
(dawne podrzęctwo)\ Do tak ukształtowanej elewacji Szysz-
ko-Bohusz w roku 1918 dodał portal prowadzący do rotundy,
nad nim zaś umieścił kartusz z Jagiellońskim Orłem (kopia kar-
tusza z sieni Berrecciego) oraz specjalnie zaprojektowaną „płytę
fundacyjną", wmurowaną obok wejścia do rotundy, od strony
północnej. Kamienny portal wypełniła krata o motywach ro-
ślinnych. Szyszko-Bohusz odtworzył w drewnie (od wewnątrz
w tynku) górną część bryły wczesnoromańskiej świątyni, uwa-
żanej za najstarszą w Polsce.

W roku 1919 otwarto wystawę w trzech pomieszczeniach
obok rotundy NPMarii, zwanej wówczas świętych Feliksa
i Adaukta, wzniesionej (zgodnie z aktualną wiedzą) najpraw-
dopodobniej między X a XI wiekiem6. Należy podkreślić
ówczesną rangę zabytku - najstarszego w Polsce murowane-
go kościoła, w kontekście odzyskania niepodległości. Rotunda
budziła duże zainteresowanie naukowców - wyniki swych
badań Szyszko-Bohusz opublikował w roku 19177. Warto
wspomnieć o bardzo oryginalnych, a nie zrealizowanych pro-
jektach przewidujących wyburzenie budynku dawnych kuch-
ni, opracowanych przez Szymanowskiego (II wersja), Szysz-
ko-Bohusza8 i Szukalskiego9. W wejściu do rotundy najbar-
dziej imponujący był portal stylizowany na późnogotycki, lecz
w „stylu kryształkowym" - w duchu modernistyczny, z okrą-
głą tarczą w polu naczółka, z hagiogramem Maryjnym i her-
bem (gmerkiem) Szyszko-Bohusza, o pięknie wystylizowa-
nym liternictwie. Zrealizowana ostatecznie architektoniczna
oprawa wejścia do rotundy jest interesująca i nowatorska;
architekt indywidualnie zinterpretował w portalu motyw hi-

1 KZSP 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, Warszawa 1965, s. 12.

2 Nowa Reforma, 36, nr 292, z 26 VI 1917, s. 2.

3Nowa Reforma, 36, z 26 VII 1917, s. 2: „niezamknięte arkada-
mi części podwórca wawelskiego zdobią nowe fasady. Fasady te,
wykonane w architekturze modernistycznej noszą jednak na sobie
charakter polski, zgrane harmonijnie z całością".

4 F. Fuchs, Z historii odnowienia wawelskiego zamku, 1905-
1939, Kraków 1962, s. 77; górną część rotundy zniszczyli Austria-
cy w 1806 r., kiedy zburzyli budynek dawnych kuchni królewskich,
budując na ich miejscu szpital wojskowy, który istniał tu do I wojny
światowej; Nowa Reforma, 36, nr 430 z 18 IX 1917, s. 2; Szyszko-
Bohusz zawiadamia o: „odnalezieniu murów budowli najstarszej nie
tylko na Wawelu, ale z pewnością w całej Polsce. Jest to budynek
kościelny o planie w kształcie czworoliścia, wysoki, zachowany
w części do 6 m [...] po urządzeniu odpowiedniego zejścia do pier-
wotnego poziomu kościoła, 3 m poniżej poziomu podwórca arkado-
wego, zabytek ten stanie się dostępny dla zwiedzających".

5 Nowa Reforma, 37, z 478 z 27 X 1918, s. 2: „Fasada kuchen
królewskich, której wykonanie uchwalono w sierpniu b.r. wykoń-
czona już w całości z wyjątkiem gzymsu i dachu". Autor nie znalazł
w dawnym archiwum Kierownictwa Odnowienia Zamku w dzien-

nikach budowy z tego czasu żadnych wzmianek dotyczących oma-
wianych w niniejszej publikacji detali architektonicznych.

6 K. Ż ur o w s k a, Rotunda wawelska. Studium nad centralną ar-
chitekturą epoki wczesnopiastowskiej (Studia DW 3: 1968, s. 1-
116); KZSP 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, Warszawa 1965, s. 13.

7 A. S z y s z k o-B o h u s z, Rotunda świętych Feliksa i Adaukta (Naj-
świętszej Panny Marii) na Wawelu (Rocz. Krak. 18: 1918, s. 53-79).

8 P. Gacek, Wawelskie życie Szyszko-Bohusza (Architektura 4-
5: 1988, s. 21); Szyszko-Bohusz zaproponował wyburzenie budyn-
ku kuchni i przedłużenie arkadowego skrzydła zachodniego ku po-
łudniowi jako reprezentacyjnej części pałacu.

9 L. Lameński, Cztery,,zamachy" na wzgórze wawelskie (Kro-
mka Biuletynu Historii Sztuki 45: 1983, nr 1, s. 111 i 113); Szukalski
w maju 1929 r. przedstawił projekt odsłonięcia rotundy przez wybu-
rzenie murów skrzydła zachodniego pałacu tak, aby powstała wnęka
w kształcie muszli koncertowej, uskokowo rozchylająca się na ze-
wnątrz, z rotundąpośrodku. Wokół budowli miała przepływać w otwar-
tym kanale bieżąca woda, naprzeciw, w dziedzińcu, miano wykuć ob-
niżony w stosunku do jego poziomu amfiteatr o czterech stopniach.
Projekt ten spotkał się z ostrą krytyką A. Szyszko-Bohusza jako nie
liczący się z zabytkową strukturą bryły pałacu królewskiego.

249