DOI Artikel:
Gwizdałówna, Jadwiga: Ostatnie lata wawelskiego miasteczka: Przemiany zabudowy zachodniej części wzgórza w drugiej połowie XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19891#0136
ku z roku 1853 (zob. aneks I), pozwalają na odtworzenie
rozkładu pomieszczeń i bliższe poznanie całej budowli.
Budynek na rzucie wydłużonego prostokąta o osi wzdłuż-
nej wschód-zachód miał wejście główne od północy. Pro-
wadziło ono do sieni, z której drzwi, umieszczone w ścia-
nie południowej, wiodły na podwórze. Po wschodniej
stronie sieni była duża sala oświetlona oknami od połu-
dnia i jednym od północy. W niej znajdowały się prze-
grody na zboże. Strona zachodnia miała układ dwutrak-
towy z korytarzem na osi wzdłużnej budynku. Na pierw-
szym piętrze był układ dwutraktowy. Mieściły się tam
pokoje psałterzystów i kapelana oraz refektarz. Przed
Psałterią (od południa) było podwórze-ogród z obszer-
nym budynkiem gospodarczym na rzucie w kształcie li-
tery L, złożonym z części murowanej, w której mieściły
się stajnie, oraz drewnianej szopy, zawierającej loca se-
creta i drwalnie (fig. 7). W roku 1853 Psałterią była obiek-
tem znacznie zdewastowanym. Szczególnie objawiało się
to we wnętrzach, gdzie były zniszczone podłogi, sufity
i drzwi13. Dom jednak użytkowano. W 1847 roku miesz-
kało w nim 45 osób świeckich.
Dom wikariuszy (nr 143), stojący naprzeciw Psałte-
rii, wzmiankowany w źródłach jako „domus ex opposi-
to domum Psalteristarum", powstał najprawdopodobniej
jeszcze w średniowieczu14 i był wielokrotnie odnawia-
ny. Jak podaje opis inwentaryzacyjny z roku 1853 (zob.
aneks II), całość zbudowana na rzucie wydłużonego pro-
stokąta, o osi wzdłużnej wschód-zachód, składała się
z części murowanej (od wschodu) i drewnianej (od za-
chodu). Wejście od strony południowej prowadziło do
sieni usytuowanej w drewnianej części domu. Na lewo
(w części drewnianej) było jedno duże pomieszczenie.
W części murowanej znajdowały się dwie izby w amfi-
ladzie. Z sieni prowadziły schody drewniane na pierw-
sze piętro, gdzie rozkład pomieszczeń był taki sam, jak
na parterze. Na zewnątrz od zachodu przylegała do domu
mała, drewniana komórka (fig. 8,9). Dom w tym czasie
był jeszcze w niezłym stanie15. Stał w ogrodzie pełnym
drzew owocowych. W roku 1847 mieszkały w nim 4
osoby (1 ksiądz i 3 osoby świeckie).
Dom (nr 141) pod murem zachodnim, należący do
Katarzyny Sadowskiej, był lichą, miniaturową chatką.
Według opisu tego domu z roku 1847 jego wymiary
w rzucie wynosiły 16><6 łokci. Ściany zewnętrzne były
murowane, dwie wewnętrzne - drewniane, w nich znaj-
dowały się kominy. Wszystkie elementy były już w bar-
dzo złym stanie16.
Domki wikariuszy pod murem zachodnim wykazy-
wały również duży stopień zniszczenia, mimo ich re-
montu w roku 183417. Zamieszkiwali je księża, a także
osoby świeckie.
Dom nr 158/159 - siedziba księży mansjonarzy i ro-
rantystów - wymagał daleko idącej renowacji (fig. 10).
Mieszkało w nim wiele ubogich rodzin.
Władze administracyjne rozpoczęły pertraktacje
z właścicielami tych domów dotyczące wywłaszczenia.
Podstawą tych działań był sporządzony w roku 1847
dokładny spis obiektów i mieszkańców wzgórza18. Re-
jestrował on łącznie 172 osoby - 13 duchownych i 159
osób świeckich. Wśród tych ostatnich oprócz samotnych
było 30 rodzin, w tym 15 wieloosobowych. Ludzie ci
ścieśnieni byli w większości w niewielkich obiektach
(domy o dużej kubaturze z wyjątkiem domu nr 158/159
zajęte były na koszary i lazarety). Osoby te to w prze-
wadze pracownicy najemni i służba, żyjący w skrom-
nych warunkach. W Psałterii mieszkał syn słynnego
kantora katedralnego Franciszka Ksawerego Kratzera -
Paweł z rodziną, sprawujący również funkcję kantora.
W roku 1847 Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji
wystosował pismo do Kapituły Katedralnej z prośbą
o udzielenie informacji, które osoby są niezbędnie potrzeb-
ne do służby kościelnej i w związku z tym winny pozostać
na wzgórzu oraz o wyznaczenie czynszu za lokale, które
mają być wynajęte wojsku19. W odpowiedzi Kapituła
stwierdziła, że domy wikariuszy (nr 143 i 149-153) nie
mogą być opróżnione, gdyż są„przez członków tego zgro-
madzenia prócz ostatniego domu nr 153 obecnie zajmo-
wane". Dom ten został tymczasowo przeznaczony dla kan-
tora katedralnego i jego rodziny, która powinna opuścić
dotychczasowe mieszkanie w Psałterii ze względu na za-
kwaterowane tam wojsko. Kapituła zaproponowała ze swej
strony zajęcie na kwatery całego budynku Psałterii, czę-
ściowo już użytkowanego przez wojsko. W kwietniu 1847
wynajęto tam bowiem lokal dla około 40 żołnierzy20. Ka-
pituła zastrzegała sobie pozostawienie w tym domu miej-
sca na tzw. zsypki dziesiętne oraz stajni na podwórzu. Po-
nadto zgodziła się oddać na cele wojskowe dom mansjo-
narski (nr 158), przewidując możliwość zakwaterowania
w nim 40 osób, oraz dom księży rorantystów (nr 159),
który mógł, jej zdaniem, pomieścić 30 osób (bez II piętra
13 APKr. WMK-V-158, opis inwentaryzacyjny domu pod 1. 139,
załącznik do pisma nr 8761.
14 Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, 1: 1063-
1415. wyd. S.Kuraś. Lublin 1965, dok. 111, s. 191-192 (Materia-
ły do Dziejów Kościoła w Polsce).
13 APKr, WMK-V-158, opis inwentaryzacyjny domu pod 1. 143,
załącznik do nru 8761.
132
16 APKr, WNIKAM 58, nr 5163 z września 1847.
17 APKr, WMK-V-28.
18 APKr, WMK-V-158, Verzeichnis der Civil Bewohner in Kra-
kauer Castell nebst den Hauseigenthumern, załącznik do nr 2045.
19 APKr, WMK-V-158, nr 2863 z 23 kwietnia 1847.
20 APKr, WMK-Y-158, nr 1733 z 3 marca 1847.
rozkładu pomieszczeń i bliższe poznanie całej budowli.
Budynek na rzucie wydłużonego prostokąta o osi wzdłuż-
nej wschód-zachód miał wejście główne od północy. Pro-
wadziło ono do sieni, z której drzwi, umieszczone w ścia-
nie południowej, wiodły na podwórze. Po wschodniej
stronie sieni była duża sala oświetlona oknami od połu-
dnia i jednym od północy. W niej znajdowały się prze-
grody na zboże. Strona zachodnia miała układ dwutrak-
towy z korytarzem na osi wzdłużnej budynku. Na pierw-
szym piętrze był układ dwutraktowy. Mieściły się tam
pokoje psałterzystów i kapelana oraz refektarz. Przed
Psałterią (od południa) było podwórze-ogród z obszer-
nym budynkiem gospodarczym na rzucie w kształcie li-
tery L, złożonym z części murowanej, w której mieściły
się stajnie, oraz drewnianej szopy, zawierającej loca se-
creta i drwalnie (fig. 7). W roku 1853 Psałterią była obiek-
tem znacznie zdewastowanym. Szczególnie objawiało się
to we wnętrzach, gdzie były zniszczone podłogi, sufity
i drzwi13. Dom jednak użytkowano. W 1847 roku miesz-
kało w nim 45 osób świeckich.
Dom wikariuszy (nr 143), stojący naprzeciw Psałte-
rii, wzmiankowany w źródłach jako „domus ex opposi-
to domum Psalteristarum", powstał najprawdopodobniej
jeszcze w średniowieczu14 i był wielokrotnie odnawia-
ny. Jak podaje opis inwentaryzacyjny z roku 1853 (zob.
aneks II), całość zbudowana na rzucie wydłużonego pro-
stokąta, o osi wzdłużnej wschód-zachód, składała się
z części murowanej (od wschodu) i drewnianej (od za-
chodu). Wejście od strony południowej prowadziło do
sieni usytuowanej w drewnianej części domu. Na lewo
(w części drewnianej) było jedno duże pomieszczenie.
W części murowanej znajdowały się dwie izby w amfi-
ladzie. Z sieni prowadziły schody drewniane na pierw-
sze piętro, gdzie rozkład pomieszczeń był taki sam, jak
na parterze. Na zewnątrz od zachodu przylegała do domu
mała, drewniana komórka (fig. 8,9). Dom w tym czasie
był jeszcze w niezłym stanie15. Stał w ogrodzie pełnym
drzew owocowych. W roku 1847 mieszkały w nim 4
osoby (1 ksiądz i 3 osoby świeckie).
Dom (nr 141) pod murem zachodnim, należący do
Katarzyny Sadowskiej, był lichą, miniaturową chatką.
Według opisu tego domu z roku 1847 jego wymiary
w rzucie wynosiły 16><6 łokci. Ściany zewnętrzne były
murowane, dwie wewnętrzne - drewniane, w nich znaj-
dowały się kominy. Wszystkie elementy były już w bar-
dzo złym stanie16.
Domki wikariuszy pod murem zachodnim wykazy-
wały również duży stopień zniszczenia, mimo ich re-
montu w roku 183417. Zamieszkiwali je księża, a także
osoby świeckie.
Dom nr 158/159 - siedziba księży mansjonarzy i ro-
rantystów - wymagał daleko idącej renowacji (fig. 10).
Mieszkało w nim wiele ubogich rodzin.
Władze administracyjne rozpoczęły pertraktacje
z właścicielami tych domów dotyczące wywłaszczenia.
Podstawą tych działań był sporządzony w roku 1847
dokładny spis obiektów i mieszkańców wzgórza18. Re-
jestrował on łącznie 172 osoby - 13 duchownych i 159
osób świeckich. Wśród tych ostatnich oprócz samotnych
było 30 rodzin, w tym 15 wieloosobowych. Ludzie ci
ścieśnieni byli w większości w niewielkich obiektach
(domy o dużej kubaturze z wyjątkiem domu nr 158/159
zajęte były na koszary i lazarety). Osoby te to w prze-
wadze pracownicy najemni i służba, żyjący w skrom-
nych warunkach. W Psałterii mieszkał syn słynnego
kantora katedralnego Franciszka Ksawerego Kratzera -
Paweł z rodziną, sprawujący również funkcję kantora.
W roku 1847 Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji
wystosował pismo do Kapituły Katedralnej z prośbą
o udzielenie informacji, które osoby są niezbędnie potrzeb-
ne do służby kościelnej i w związku z tym winny pozostać
na wzgórzu oraz o wyznaczenie czynszu za lokale, które
mają być wynajęte wojsku19. W odpowiedzi Kapituła
stwierdziła, że domy wikariuszy (nr 143 i 149-153) nie
mogą być opróżnione, gdyż są„przez członków tego zgro-
madzenia prócz ostatniego domu nr 153 obecnie zajmo-
wane". Dom ten został tymczasowo przeznaczony dla kan-
tora katedralnego i jego rodziny, która powinna opuścić
dotychczasowe mieszkanie w Psałterii ze względu na za-
kwaterowane tam wojsko. Kapituła zaproponowała ze swej
strony zajęcie na kwatery całego budynku Psałterii, czę-
ściowo już użytkowanego przez wojsko. W kwietniu 1847
wynajęto tam bowiem lokal dla około 40 żołnierzy20. Ka-
pituła zastrzegała sobie pozostawienie w tym domu miej-
sca na tzw. zsypki dziesiętne oraz stajni na podwórzu. Po-
nadto zgodziła się oddać na cele wojskowe dom mansjo-
narski (nr 158), przewidując możliwość zakwaterowania
w nim 40 osób, oraz dom księży rorantystów (nr 159),
który mógł, jej zdaniem, pomieścić 30 osób (bez II piętra
13 APKr. WMK-V-158, opis inwentaryzacyjny domu pod 1. 139,
załącznik do pisma nr 8761.
14 Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, 1: 1063-
1415. wyd. S.Kuraś. Lublin 1965, dok. 111, s. 191-192 (Materia-
ły do Dziejów Kościoła w Polsce).
13 APKr, WMK-V-158, opis inwentaryzacyjny domu pod 1. 143,
załącznik do nru 8761.
132
16 APKr, WNIKAM 58, nr 5163 z września 1847.
17 APKr, WMK-V-28.
18 APKr, WMK-V-158, Verzeichnis der Civil Bewohner in Kra-
kauer Castell nebst den Hauseigenthumern, załącznik do nr 2045.
19 APKr, WMK-V-158, nr 2863 z 23 kwietnia 1847.
20 APKr, WMK-Y-158, nr 1733 z 3 marca 1847.