DOI Artikel:
Rostworowska-Kenig, Weronika: Katedra krakowska w pierwszej połowie XIX wieku - od nekropolii królów do panteonu narodowego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.61675#0067
Studia Waweliana
Tom xix, 2018
PL ISSN 1230-3275
WERONIKA ROSTWOROWSKA-KENIG
Katedra krakowska w pierwszej połowie xix wieku
- od nekropolii królów do panteonu narodowego*
Katedra krakowska jest swego rodzaju fenomenem jako
nekropolia królewska, która przekształciła się w pan-
teon narodowy. Nekropolie monarsze funkcjonowały
bowiem jako mauzolea rodowe danej dynastii panu-
jącej, panteony zaś, powstające od połowy xvm wieku,
nie były przeznaczone dla władców - wręcz przeciwnie.
Były one miejscami pochówku lub upamiętnienia tych,
którzy wyróżniali się zdolnościami, określoną posta-
wą, zasłużyli się osiągnięciami na rozmaitych polach
lub oddali swe życie dla dobra ogółu, niezależnie od
pozycji społecznej. Wprawdzie nazwanie katedry kra-
kowskiej „panteonem królów”1 z perspektywy przeło-
mu xvm i xix wieku jest semantycznie niepoprawne,
niemniej w sytuacji polskiej można to sformułowanie
traktować jako skrót myślowy, gdyż faktycznie polski
panteon mieścił również królewskie groby. W drugiej
połowie xvm stulecia panteony w Europie powstawały
w ideowej opozycji do mauzoleów królewskich, choć
zdarzało się, że znajdowały się w tym samym miejscu.
Najlepszym przykładem jest kościół opacki w West-
minsterze, gdzie ostatni pochówek królewski miał
miejsce w 1760 roku i zbiegł się w czasie z ufundowa-
niem pierwszego niekrólewskiego pomnika przez par-
lament brytyjski, wyrastający na pierwszą (i opozycyj-
ną wobec monarchii) siłę w państwie2.
Na ile krakowski przykład był przypadkiem odosob-
nionym i jaka była jego specyfika? Dokładną odpo-
wiedź na te pytania może przynieść analiza początków
tytułowej transformacji oraz pogłębiona refleksja nad
jej znaczeniem. Zakres czasowy moich rozważań zamy-
ka się w pierwszej połowie xix stulecia, czyli w pierw-
szym okresie funkcjonowania katedry krakowskiej jako
panteonu. Trudno jest obecnie uwolnić się od postrze-
gania jej przez pryzmat przekształceń, jakie dokonały
się dopiero na przełomie xix i xx wieku. To właśnie
wówczas ugruntowało się nasze współczesne pojmo-
wanie tej świątyni jako miejsca spoczynku bohaterów
i wieszczów narodowych, walczących bronią lub pió-
rem o odzyskanie wolności i niepodległości kraju. Ba-
dacze są tak silnie przywiązani do tej idei, że niewielu
skłania to do refleksji nad początkami owego procesu
oraz do rozpoznania zachodzących w katedrze prak-
tyk komemoracyjnych i próby wskazania konkretnych
wpływów tego przekształcenia.
Niniejszy artykuł koncentruje się wokół proce-
su „panteonizacji”, rozumianego jako specyficzne
zjawisko kulturowe, które narodziło się po połowie
xvm wieku i polegało na przekształceniu dotych-
czasowej przestrzeni sakralnej, mającej nierzadko
już tradycję grzebalną, w miejsce publiczne, gdzie
* Artykuł ten jest skróconą wersją jednego z rozdziałów rozprawy doktorskiej pt. Nekropolia wawelska w 1. połowie xix wieku na tle przemian społecznych,
historycznych i kulturowych, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Wojciecha Bałusa. W takiej formie został zaprezentowany 111 2018 r. na posiedzeniu
naukowym Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności.
1 Takiego określenia używa Andrzej Witko w swym artykule o grobach królewskich w katedrze: A. Witko, Groby królewskie w katedrze na Wawelu u schył-
ku xvm stulecia [w:] Katedra krakowska w czasach nowożytnych, red. D. Nowacki, Kraków 1999, s. 171.
2 Chodzi o monument generała Jamesa Wolfea, który zginął w czasie oblężenia Quebecu: M. Craske, Westminster Abbey 1720-70. A Public Pantheon Built
upon Private interest [w:] Pantheons. Transformations ofa Monumental Idea, red. R. Wrigley, M. Craske, Aldershot 2004, s. 76.
65
Tom xix, 2018
PL ISSN 1230-3275
WERONIKA ROSTWOROWSKA-KENIG
Katedra krakowska w pierwszej połowie xix wieku
- od nekropolii królów do panteonu narodowego*
Katedra krakowska jest swego rodzaju fenomenem jako
nekropolia królewska, która przekształciła się w pan-
teon narodowy. Nekropolie monarsze funkcjonowały
bowiem jako mauzolea rodowe danej dynastii panu-
jącej, panteony zaś, powstające od połowy xvm wieku,
nie były przeznaczone dla władców - wręcz przeciwnie.
Były one miejscami pochówku lub upamiętnienia tych,
którzy wyróżniali się zdolnościami, określoną posta-
wą, zasłużyli się osiągnięciami na rozmaitych polach
lub oddali swe życie dla dobra ogółu, niezależnie od
pozycji społecznej. Wprawdzie nazwanie katedry kra-
kowskiej „panteonem królów”1 z perspektywy przeło-
mu xvm i xix wieku jest semantycznie niepoprawne,
niemniej w sytuacji polskiej można to sformułowanie
traktować jako skrót myślowy, gdyż faktycznie polski
panteon mieścił również królewskie groby. W drugiej
połowie xvm stulecia panteony w Europie powstawały
w ideowej opozycji do mauzoleów królewskich, choć
zdarzało się, że znajdowały się w tym samym miejscu.
Najlepszym przykładem jest kościół opacki w West-
minsterze, gdzie ostatni pochówek królewski miał
miejsce w 1760 roku i zbiegł się w czasie z ufundowa-
niem pierwszego niekrólewskiego pomnika przez par-
lament brytyjski, wyrastający na pierwszą (i opozycyj-
ną wobec monarchii) siłę w państwie2.
Na ile krakowski przykład był przypadkiem odosob-
nionym i jaka była jego specyfika? Dokładną odpo-
wiedź na te pytania może przynieść analiza początków
tytułowej transformacji oraz pogłębiona refleksja nad
jej znaczeniem. Zakres czasowy moich rozważań zamy-
ka się w pierwszej połowie xix stulecia, czyli w pierw-
szym okresie funkcjonowania katedry krakowskiej jako
panteonu. Trudno jest obecnie uwolnić się od postrze-
gania jej przez pryzmat przekształceń, jakie dokonały
się dopiero na przełomie xix i xx wieku. To właśnie
wówczas ugruntowało się nasze współczesne pojmo-
wanie tej świątyni jako miejsca spoczynku bohaterów
i wieszczów narodowych, walczących bronią lub pió-
rem o odzyskanie wolności i niepodległości kraju. Ba-
dacze są tak silnie przywiązani do tej idei, że niewielu
skłania to do refleksji nad początkami owego procesu
oraz do rozpoznania zachodzących w katedrze prak-
tyk komemoracyjnych i próby wskazania konkretnych
wpływów tego przekształcenia.
Niniejszy artykuł koncentruje się wokół proce-
su „panteonizacji”, rozumianego jako specyficzne
zjawisko kulturowe, które narodziło się po połowie
xvm wieku i polegało na przekształceniu dotych-
czasowej przestrzeni sakralnej, mającej nierzadko
już tradycję grzebalną, w miejsce publiczne, gdzie
* Artykuł ten jest skróconą wersją jednego z rozdziałów rozprawy doktorskiej pt. Nekropolia wawelska w 1. połowie xix wieku na tle przemian społecznych,
historycznych i kulturowych, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Wojciecha Bałusa. W takiej formie został zaprezentowany 111 2018 r. na posiedzeniu
naukowym Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności.
1 Takiego określenia używa Andrzej Witko w swym artykule o grobach królewskich w katedrze: A. Witko, Groby królewskie w katedrze na Wawelu u schył-
ku xvm stulecia [w:] Katedra krakowska w czasach nowożytnych, red. D. Nowacki, Kraków 1999, s. 171.
2 Chodzi o monument generała Jamesa Wolfea, który zginął w czasie oblężenia Quebecu: M. Craske, Westminster Abbey 1720-70. A Public Pantheon Built
upon Private interest [w:] Pantheons. Transformations ofa Monumental Idea, red. R. Wrigley, M. Craske, Aldershot 2004, s. 76.
65