Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (62.2000)

40

Jerzy Kowalczyk

Przestrzenne ołtarze zaistniały w sztuce baroku na terenie Polski i Litwy w XVII wieku
z inspiracji wzorami Montany. Owa przestrzenność wyraża się też w wyginaniu lukiem
skrzydeł retabulum. Tak, jak to zaprojektował i wykonał Adam Swach w ołtarzu głównym
kościoła franciszkanów w Poznaniu (przed 1690)95. Źródłem mogły być niektóre projekty
na tabernakula (il. 37, 38).
Świątynie na terenie Polski i Litwy, powstałe pod wpływem fascynacji graficznymi
wzorami Montany, przybierały różnorodną formę. Niezwykły kształt capriccioso nakre-
ślił Gisleni w wyżej wspomnianym projekcie kościoła z nawą półkolistą, zamkniętą fasa-
dami bocznymi z naczółkami i figurami (il. 39, 40). Opracowanie architektoniczne
i rzeźbiarskie ma ewidentne analogie w księdze Tempietti Montany z ryciną 1, (il. 34), ale
półkolisty plan nawiązuje do ryciny 45 (il. 49). Projekt Gisleniego pozostał na papierze96.
Nie znam też żadnej świątyni tego typu wybudowanej w XVII wieku. Dopiero po połowie
XVIII stulecia architekt Benedetto Alfieri zaprojektował i zrealizował na planie półkola
kościół S. Giovanni Battista w Carignano (1757-1764)97.
Holenderski architekt, Tylman van Gameren, wykształcony w Wenecji, działający
przez długie lata w Polsce, głównie w Warszawie (ok. 1660-1706), miał w swoim księgo-
zbiorze wszystkie trzy albumy ze wzorami Montany, wydane po raz pierwszy przez Gio-
vanniego Battistę Soria w latach 1624-162898. O studiach, zwłaszcza księgi I - Tempietti,
świadczą szkice projektowe w kilku wariantach centralnej świątyni kopułowej, rotundal-
nej wielopierścieniowej. Były to projekty Tylmana z 1695 roku na kościół fundacji Jana
III na Marywilu w Warszawie99 (il. 42, 43). Pomysł na świątynię centralną o bryle złożo-
nej z trzech niskich spiętrzonych walców, ułożonych w schodkową piramidę zwieńczoną
obeliskiem, mógł Tylman zaczerpnąć tylko od Montany100. W księdze I - Varii tempietti
została opublikowana seria rotundalnych mauzoleów all’ antica, począwszy od wariacji
na temat mauzoleum Augusta w Rzymie (ryc. 36). Najciekawsze sąrotundalne spiętrzone
mauzolea, którym Montano nadawał formę centralnych tempietti otoczonych kolumnami
na wzór antycznych monopterosów (il. 41)101.
Współczesny Tylmanowi architekt warszawski Augustyn Wincenty Locci jun., wy-
kształcony w Rzymie, także uległ urokowi modeli Montany. Dowodem tego jest fasada
kościoła karmelitów trzewiczkowych z końca XVII wieku (1683-17O1)102, z dwoma nie-
wielkimi półkolistymi przyczółkami wieńczącymi boczne przęsła drugiej kondygnacji, gdy
całą trój kondygnacjo wą fasadę zamyka wielki trójkątny fronton (il. 44). Zestawienie dwu

95 Katalog zabytków sztuki w Polsce, seria nowa. T. VII, Miasto Poznań. Cz. II, Śródmieście. Kościoły i klasztory, 1. Red.
Z. Kurzawa i A. Kusztelski, Warszawa 1998, s. 61, il. 158.
96 Rysunek planu i fasady półkolistego kościoła znajduje się w kodeksie drezdeńskim Gisleniego, na karcie 3 i 3r.
97 M. ANDEREGG-TILLE, Die Schule Guarinis. Winterthur 1962, s. 100.
98 S. MOSSAKOWSKI, Tilman van Gameren. Leben und Werk. Miinchen 1994, s. 307, nr 94- 6.
99 Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn 755 r., 756,761,76; S. MOSSAKOWSKI, op. cit., il 226-229.
100 Stanisław Mossakowski, autor monografii Tylmana przyznaje, że „abstrakcyjna niemal w swym pomyśle kompozycja
[...] nie ma - o ile mi wiadomo - poprzedników w dotychczasowej architekturze. [...] Potrafię wskazać tylko jeden zbliżony
pomysł, który jednak nie mógł być znany Tylmanowi, a mianowicie projekt rekonstrukcji mauzoleum starożytnego, naszki-
cowany przez Giovanniego Battistę da Sangallo (zw. II Gobbo) w Uffiziach, ni’ 1385A.” (S. MOSSAKOWSKI, Tylman
z Gameren architekt polskiego baroku. Wrocław 1973, s. 71).
101 G. ZANDER, op. cit., cz. I, s. 4, 10, il. 8, 19-22.
102 O autorstwie Locciego jun. kościoła karmelitów na Lesznie pisze R. MĄCZYŃSKI, Zespoły architektoniczne Colle-
gium Regium warszawskich Pijarów (1642-1834). Warszawa 1995, s. 240 (maszynopis pracy doktorskiej w IS PAN). Daty
budowy kościoła karmelitów trzewiczkowych podaję według uprzejmej informacji mgr Wojciecha Boberskiego.