DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Artykuły
DOI article:Paszenda, Jerzy: Losy tak zwanego stylu jezuickiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49350#0170
164
Jerzy Paszenda
Z tego wyciągnięto wniosek, że budowle jezuickie powinny być jednakowe, wystarczy
więc zobaczyć jedną, by mieć pojęcie o wszystkich.
Metoda historyczna wymaga odwrotnej kolejności. Najpierw trzeba poznać poszcze-
gólne obiekty i dzieje ich budowy, a potem dopiero zbierać cechy wspólne
i wyciągnąć wnioski ogólne.
Badanie sztuki baroku
Wspomniane wyżej opinie o sztuce jezuickiej wymyślono przed rozpoczęciem nad nią
badań, a nawet przed zainicjowaniem badań nad sztuką baroku. W XIX wieku naukowcy
zajmowali się sztuką dawną: starożytną, średniowieczną i renesansową, a barok uważano
za „zepsuty renesans”, albo „renesans z okresu upadku”, nie wart zainteresowania. Dopie-
ro pod koniec XIX stulecia dwaj historycy sztuki: Cornelius Gurlitt (1850-1938)
i Heinrich Wólfflin2 (1864-1945) wyodrębnili barok jako osobny styl i określili jego ce-
chy. Okazało się, że przeładowanie dekoracją jest cechą dopiero późnego baroku. Nadto
Gurlitt stwierdził, że pojęcie „stylu jezuickiego”, tak jak je określają leksykony, nie pasuje
do większości budowli jezuickich, i że trzeba mu nadać zupełnie inne znaczenie. Jego
zdaniem styl jezuicki uformował się w Austrii i Bawarii w oderwaniu od twórczości naro-
dowej (czyli gotyku), a w oparciu o zasady wielkiego teoretyka renesansu, Vignoli,
i to nie tylko te zostawione na piśmie, ale także te zawarte w jego dziele - kościele II Gesu
w Rzymie. Był to styl oschły i bez polotu, wyuczony teoretycznie i stosowany przez arty-
stów bez talentu. Uważał on, że jezuici zwalczali protestantyzm w każdej dziedzinie, tak-
że w sztuce. Dlatego zwalczali gotyk jako styl protestancki i przerabiali kościoły gotyckie,
dodając im dekorację barokową. Niemniej nie znał on architektury jezuickiej od strony
archiwów, dlatego jego pogląd też nie pasuje do rzeczywistości3 4.
Badania sztuki jezuickiej
Sztuką jezuicką zajęto się dopiero w XX wieku. W 1902 roku Louis Serbat ogłosił po
francusku pracę pod szokującym tytułem: Architektura gotycka jezuitów w XVII wieku
w ich prowincjach belgijskich^. A potem Józef Braun SJ przebadał archiwa jezuickie
i wydał trzy książki o kościołach jezuickich w Belgii (1907), Niemczech (1908-1910)
oraz w Hiszpanii (1913)5. Doszedł on do przekonania, że stylu jezuickiego wcale nie było
i ogłosił na ten temat artykuł w 1914 roku6. Stwierdza tam, że wprawdzie niektóre kościo-
ły jezuickie są przeładowane dekoracją, ale takich jest niewiele, a sporo z nich otrzymało
dekorację znacznie później, dopiero w XVIII stuleciu, gdy taka była powszechna moda.
Przy tym kościoły jezuickie są wyraźnie mniej wybujałe od niejezuickich, zwłaszcza od
opactw austriackich. Wyglądają przy nich jak piano wobec fortissimo. Natomiast
w Hiszpanii kościoły jezuickie są na ogół bardzo biedne, prawie zupełnie pozbawione
dekoracji.
2 H, WÓLFFLIN, Renaissance und Barock. Eine Untersuchung iiber Wesen undEntstehung des Barockstiles in Italien.
Munchen 1888.
3 C. GURLITT, Geschichte des Barockstiles, des Rokoko und des Klassizismus. Esslingen 1889, t. III, s. 15-16, 26-27.
4 L. SERBAT, L’architecture gothique des Jesuites au XVII siecles dans leurprovinces de Belgique. „Bulletin Monu-
mental” LXVI: 1902, s. 317-370, LXVII: 1903, s. 84-134.
5 J. BRAUN SJ, Die belgischen Jesuitenkirchen. Freiburg im Br. 1907; id. Die Kirchenbauten der deutschen Jesuiten.
Freiburg im Br., 1908-1910; id. Spaniens alte Jesuitenkirchen. Freiburg im Br., 1912.
6 J. BRAUN SJ, Jesuitenstil. „Stimmen aus Maria-Laach”, 1913/14, Band 87, s. 545-551.
Jerzy Paszenda
Z tego wyciągnięto wniosek, że budowle jezuickie powinny być jednakowe, wystarczy
więc zobaczyć jedną, by mieć pojęcie o wszystkich.
Metoda historyczna wymaga odwrotnej kolejności. Najpierw trzeba poznać poszcze-
gólne obiekty i dzieje ich budowy, a potem dopiero zbierać cechy wspólne
i wyciągnąć wnioski ogólne.
Badanie sztuki baroku
Wspomniane wyżej opinie o sztuce jezuickiej wymyślono przed rozpoczęciem nad nią
badań, a nawet przed zainicjowaniem badań nad sztuką baroku. W XIX wieku naukowcy
zajmowali się sztuką dawną: starożytną, średniowieczną i renesansową, a barok uważano
za „zepsuty renesans”, albo „renesans z okresu upadku”, nie wart zainteresowania. Dopie-
ro pod koniec XIX stulecia dwaj historycy sztuki: Cornelius Gurlitt (1850-1938)
i Heinrich Wólfflin2 (1864-1945) wyodrębnili barok jako osobny styl i określili jego ce-
chy. Okazało się, że przeładowanie dekoracją jest cechą dopiero późnego baroku. Nadto
Gurlitt stwierdził, że pojęcie „stylu jezuickiego”, tak jak je określają leksykony, nie pasuje
do większości budowli jezuickich, i że trzeba mu nadać zupełnie inne znaczenie. Jego
zdaniem styl jezuicki uformował się w Austrii i Bawarii w oderwaniu od twórczości naro-
dowej (czyli gotyku), a w oparciu o zasady wielkiego teoretyka renesansu, Vignoli,
i to nie tylko te zostawione na piśmie, ale także te zawarte w jego dziele - kościele II Gesu
w Rzymie. Był to styl oschły i bez polotu, wyuczony teoretycznie i stosowany przez arty-
stów bez talentu. Uważał on, że jezuici zwalczali protestantyzm w każdej dziedzinie, tak-
że w sztuce. Dlatego zwalczali gotyk jako styl protestancki i przerabiali kościoły gotyckie,
dodając im dekorację barokową. Niemniej nie znał on architektury jezuickiej od strony
archiwów, dlatego jego pogląd też nie pasuje do rzeczywistości3 4.
Badania sztuki jezuickiej
Sztuką jezuicką zajęto się dopiero w XX wieku. W 1902 roku Louis Serbat ogłosił po
francusku pracę pod szokującym tytułem: Architektura gotycka jezuitów w XVII wieku
w ich prowincjach belgijskich^. A potem Józef Braun SJ przebadał archiwa jezuickie
i wydał trzy książki o kościołach jezuickich w Belgii (1907), Niemczech (1908-1910)
oraz w Hiszpanii (1913)5. Doszedł on do przekonania, że stylu jezuickiego wcale nie było
i ogłosił na ten temat artykuł w 1914 roku6. Stwierdza tam, że wprawdzie niektóre kościo-
ły jezuickie są przeładowane dekoracją, ale takich jest niewiele, a sporo z nich otrzymało
dekorację znacznie później, dopiero w XVIII stuleciu, gdy taka była powszechna moda.
Przy tym kościoły jezuickie są wyraźnie mniej wybujałe od niejezuickich, zwłaszcza od
opactw austriackich. Wyglądają przy nich jak piano wobec fortissimo. Natomiast
w Hiszpanii kościoły jezuickie są na ogół bardzo biedne, prawie zupełnie pozbawione
dekoracji.
2 H, WÓLFFLIN, Renaissance und Barock. Eine Untersuchung iiber Wesen undEntstehung des Barockstiles in Italien.
Munchen 1888.
3 C. GURLITT, Geschichte des Barockstiles, des Rokoko und des Klassizismus. Esslingen 1889, t. III, s. 15-16, 26-27.
4 L. SERBAT, L’architecture gothique des Jesuites au XVII siecles dans leurprovinces de Belgique. „Bulletin Monu-
mental” LXVI: 1902, s. 317-370, LXVII: 1903, s. 84-134.
5 J. BRAUN SJ, Die belgischen Jesuitenkirchen. Freiburg im Br. 1907; id. Die Kirchenbauten der deutschen Jesuiten.
Freiburg im Br., 1908-1910; id. Spaniens alte Jesuitenkirchen. Freiburg im Br., 1912.
6 J. BRAUN SJ, Jesuitenstil. „Stimmen aus Maria-Laach”, 1913/14, Band 87, s. 545-551.