DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Artykuł i Komunikaty
DOI Artikel:Luba, Iwona: W stronę ikony - mistycyzm czy stylizacja?: "Bizantynizm" w malarstwie polskim lat 1910-1940
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49350#0567
546
Iwona Luba
Rozpatrywali ją w duchu symbolicznego idealizmu i mistycyzmu, dostrzegali w niej ta-
jemną obecność Boga. Sztukę bizantyńską zaliczali do idealistycznej, nieporównanie
wznioślejszej i czystszej od przeciwstawnego jej realizmu4.
„Można nawet posunąć się do stwierdzenia - pisał Aurier - że najwyższe osiągnięcia
sztuki mogą być jedynie ideistyczne, ponieważ sztuka, z definicji, jest niczym innym (wie-
my to intuicyjnie) jak przedstawieniową materializacją tego, co najwznioślejsze i napraw-
dę najbardziej boskie w świecie, tego, co w ostatecznym rachunku jedynie istnieje, Idei”5.
Dzieło sztuki bizantyńskiej, a co za tym idzie, również ikona ruska spełniały wymogi
prawdziwego doskonałego, zdaniem symbolistów, dzieła sztuki, bo były idealistyczne,
symboliczne (wyrażające Ideę przez formy), syntetyczne, subiektywne (traktujące przed-
miot jako znak idei) i w konsekwencji - dekoratywne, “ponieważ malarstwo dekoratyw-
ne, w ścisłym znaczeniu tego słowa, tak jak je rozumieli Egipcjanie, a prawdopodobnie
Grecy i Prymitywi, jest niczym innym jak przejawem sztuki zarazem subiektywnej, synte-
tycznej, symbolicznej i ideistycznej”6.
Rolę nośnika symbolu i idei pełniło w sztuce symbolistów, w dużej mierze, światło.
Jak zauważa Hofstatter: “symboliści lubią silne, błyszczące światło - jednakże tylko jako
odblask na złocie, metalach szlachetnych, klejnotach [...] Toteż Bizancjum z ostrym
i skrzącym się odblaskiem majestatycznie surowych złotych mozaik i Wschód z utysiąc-
krotnioną przez klejnoty kolorową grą świateł, przełamującą się w mętnych oparach dymu
opium, sąpraojczyznami symbolistów, za którymi tęsknią nieustannie”7.
Pojęcie „Prymitywu”, użyte w zacytowanym powyżej tekście Auriera8, pojawiało się
wielokrotnie w kontekście malarstwa bizantyńskiego (w tym również mozaiki) i ikony
zarówno w piśmiennictwie francuskim, jak i rosyjskim przełomu XIX i XX stulecia, co
może obecnie wymagać krótkiego wyjaśnienia. Ikonę ruską postrzegano w kategoriach
prymitywu, który uważano za uosobienie sztuki natchnionej, uduchowionej, mistycznej
i kryjącej w sobie tajemnicę transcendencji, a także całkowicie oderwanej od naśladow-
nictwa materialnej rzeczywistości - bliskiej ideału czy wręcz idealnej. Jako że artyści na
początku naszego wieku mieli poczucie głębokiego kryzysu kultury i dojmującej pustki,
poszukiwali w sztuce przede wszystkim wartości duchowych9, a te bezsprzecznie posia-
dała ikona. Zwrot ku ikonie mógł też poniekąd wiązać się z koncepcją sztuki jako religii
(obecną w europejskiej myśli o sztuce od końca XVIII wieku), zyskując tym samym do-
datkowy duchowy wymiar.
Odrzucenie realizmu i dążenie do duchowości w sztuce, zobrazowania świata pozacza-
sowych idei znalazły swoje odzwierciedlenie w silnym nurcie prymitywizmu także w
4 A. AURIER, Symbolizm w malarstwie - Paul Gauguin. Przekł. H. MORAWSKA. [W:] Moderniści..., s. 268.
5 Ibid.
6 Ibid., s. 272. Pewne podobieństwa wizji sztuki symbolistów, sformułowanej przez Auriera wykazywała stworzona
przez Michała Bojczuka koncepcja ars prima, która zostanie jeszcze dalej przypomniana i krótko scharakteryzowana.
7 H. HOFSTATTER, Symbolizm. Przekł. S. Błaut. Warszawa 1987, s. 148.
8 AURIER, op. cit., s. 272. Słowa „Prymityw” i „Prymitywi” Aurier pisał wielką literą jako szczególnie ważne. O ile
stosowanie tego pojęcia do sztuki archaicznej, plemiennej, ludowej, jarmarcznej itp. nie budzi zazwyczaj kontrowersji,
to może je wywołać w odniesieniu do sztuki religijnej, bezpośrednio związanej z liturgią, pełnej łaski obecności osoby
Boga lub świętego.
9 Patrz: W. KANDYŃSKI, O duchowości w sztuce. M. Bill [Wstęp], Tłum. S. Fijałkowski, Łódź 1996, manuskrypt
z 1910 r., I wyd. Monachium grudzień 1911 z datą 1912; por. też: D. KONSTANTYNÓW, „Drogi sztuki współczesnej
i ruskie malarstwo ikonowe". Wokół wczesnych poglądów Nikołaja Punina. „Biuletyn Historii Sztuki” 1998, nr 1-2,
s. 103-117, gdzie zacytowano i zanalizowano poglądy Punina i współczesnych mu rosyjskich badaczy sztuki.
Iwona Luba
Rozpatrywali ją w duchu symbolicznego idealizmu i mistycyzmu, dostrzegali w niej ta-
jemną obecność Boga. Sztukę bizantyńską zaliczali do idealistycznej, nieporównanie
wznioślejszej i czystszej od przeciwstawnego jej realizmu4.
„Można nawet posunąć się do stwierdzenia - pisał Aurier - że najwyższe osiągnięcia
sztuki mogą być jedynie ideistyczne, ponieważ sztuka, z definicji, jest niczym innym (wie-
my to intuicyjnie) jak przedstawieniową materializacją tego, co najwznioślejsze i napraw-
dę najbardziej boskie w świecie, tego, co w ostatecznym rachunku jedynie istnieje, Idei”5.
Dzieło sztuki bizantyńskiej, a co za tym idzie, również ikona ruska spełniały wymogi
prawdziwego doskonałego, zdaniem symbolistów, dzieła sztuki, bo były idealistyczne,
symboliczne (wyrażające Ideę przez formy), syntetyczne, subiektywne (traktujące przed-
miot jako znak idei) i w konsekwencji - dekoratywne, “ponieważ malarstwo dekoratyw-
ne, w ścisłym znaczeniu tego słowa, tak jak je rozumieli Egipcjanie, a prawdopodobnie
Grecy i Prymitywi, jest niczym innym jak przejawem sztuki zarazem subiektywnej, synte-
tycznej, symbolicznej i ideistycznej”6.
Rolę nośnika symbolu i idei pełniło w sztuce symbolistów, w dużej mierze, światło.
Jak zauważa Hofstatter: “symboliści lubią silne, błyszczące światło - jednakże tylko jako
odblask na złocie, metalach szlachetnych, klejnotach [...] Toteż Bizancjum z ostrym
i skrzącym się odblaskiem majestatycznie surowych złotych mozaik i Wschód z utysiąc-
krotnioną przez klejnoty kolorową grą świateł, przełamującą się w mętnych oparach dymu
opium, sąpraojczyznami symbolistów, za którymi tęsknią nieustannie”7.
Pojęcie „Prymitywu”, użyte w zacytowanym powyżej tekście Auriera8, pojawiało się
wielokrotnie w kontekście malarstwa bizantyńskiego (w tym również mozaiki) i ikony
zarówno w piśmiennictwie francuskim, jak i rosyjskim przełomu XIX i XX stulecia, co
może obecnie wymagać krótkiego wyjaśnienia. Ikonę ruską postrzegano w kategoriach
prymitywu, który uważano za uosobienie sztuki natchnionej, uduchowionej, mistycznej
i kryjącej w sobie tajemnicę transcendencji, a także całkowicie oderwanej od naśladow-
nictwa materialnej rzeczywistości - bliskiej ideału czy wręcz idealnej. Jako że artyści na
początku naszego wieku mieli poczucie głębokiego kryzysu kultury i dojmującej pustki,
poszukiwali w sztuce przede wszystkim wartości duchowych9, a te bezsprzecznie posia-
dała ikona. Zwrot ku ikonie mógł też poniekąd wiązać się z koncepcją sztuki jako religii
(obecną w europejskiej myśli o sztuce od końca XVIII wieku), zyskując tym samym do-
datkowy duchowy wymiar.
Odrzucenie realizmu i dążenie do duchowości w sztuce, zobrazowania świata pozacza-
sowych idei znalazły swoje odzwierciedlenie w silnym nurcie prymitywizmu także w
4 A. AURIER, Symbolizm w malarstwie - Paul Gauguin. Przekł. H. MORAWSKA. [W:] Moderniści..., s. 268.
5 Ibid.
6 Ibid., s. 272. Pewne podobieństwa wizji sztuki symbolistów, sformułowanej przez Auriera wykazywała stworzona
przez Michała Bojczuka koncepcja ars prima, która zostanie jeszcze dalej przypomniana i krótko scharakteryzowana.
7 H. HOFSTATTER, Symbolizm. Przekł. S. Błaut. Warszawa 1987, s. 148.
8 AURIER, op. cit., s. 272. Słowa „Prymityw” i „Prymitywi” Aurier pisał wielką literą jako szczególnie ważne. O ile
stosowanie tego pojęcia do sztuki archaicznej, plemiennej, ludowej, jarmarcznej itp. nie budzi zazwyczaj kontrowersji,
to może je wywołać w odniesieniu do sztuki religijnej, bezpośrednio związanej z liturgią, pełnej łaski obecności osoby
Boga lub świętego.
9 Patrz: W. KANDYŃSKI, O duchowości w sztuce. M. Bill [Wstęp], Tłum. S. Fijałkowski, Łódź 1996, manuskrypt
z 1910 r., I wyd. Monachium grudzień 1911 z datą 1912; por. też: D. KONSTANTYNÓW, „Drogi sztuki współczesnej
i ruskie malarstwo ikonowe". Wokół wczesnych poglądów Nikołaja Punina. „Biuletyn Historii Sztuki” 1998, nr 1-2,
s. 103-117, gdzie zacytowano i zanalizowano poglądy Punina i współczesnych mu rosyjskich badaczy sztuki.