DOI article:
Fabiański, Marcin: Corregia "Leda" a rzeźba starożytna
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0201
na statuetka pojawia się też w tle Portretu Andrei Odo-
niego Lorenza Lotta z r. 152735. W pierwszej połowie w.
XVI w północnych Włoszech, zapewne w Padwie, odle-
wano brązowe kopie lub repliki interesującej nas figurki36.
W swojej Alegorii roztropnościLorenzo Sabatini (?) wyko-
rzystał tę samą pozę37. Współcześnie z Sabatinim również
Giambologna wykazał zainteresowanie omawianą pozą,
czego dowodzi jego terrakotowe modello Triumfu Flo-
rencji nad Pizą58.
Powyżej wskazaliśmy, że siedzące postacie Ledy i Ku-
pidyna Correggio oparł na rzeźbach starożytnych za po-
średnictwem rysunków z warsztatu Rafaela. Ponieważ w
przypadku dziewczyny wychodzącej z kąpieli nie potrafi-
my wskazać odpowiedniego rysunku, można domniemy-
wać, że malarz sięgnął albo po antyczny brąz, albo dyspo-
nował statuetką padewską wykonaną na wzór starożytny.
Możemy się tylko domyślać, że Antico odegrał jakąś rolę
w rozpowszechnieniu tej kompozycji w Mantui. W każ-
dym razie Correggio, modyfikując pozę starożytnej We-
nery, tym razem zachował ekspresję figury: omawiana
postać pozostaje nadal wdzięcznym studium niewiasty
wychodzącej z kąpieli.
Zarówno Leda siedząca, jak i „Leda” wychodząca z
kąpieli zostały namalowane tak naturalnie, że zrazu trud-
no uwierzyć, że ich pozy wywodzą się z rzeźby staro-
żytnej. To samo można powiedzieć o stojącej w rzece
dziewczynie, na poły przestraszonej przez zbliżającego
się łabędzia. Symulując zmieszanie, wykonuje gest
obronny, jedną ręką jakby odpychając niebezpieczeń-
stwo, a drugą osłaniając twarz i piersi. Wiadomo, że już
starożytni Grecy podpatrzyli te gesty i zastosowali w
sztukach przedstawiających39. Istotnie, zarówno oba
gesty jak i wygięcie postaci Correggia mają wiele wspól-
nego ze statuetką, hellenistyczną z wyglądu, Kupid z
motylem (ryc. 10), przechowywaną w Muzeum Laterań-
skim w r. 189740, ale nie notowaną w późniejszych kata-
logach. Nie rozstrzygając zatem, na jakim konkretnie
źródle oparł się Allegri, możemy się jedynie domyślać,
Nie udaio się zidentyfikować brązowej statuetki na obrazie
Lotta, choć wskazywano na jej pokrewieństwo z marmurową Ve-
nus w J. Paul Getty Museum w Malibu. Por. J. Shearman, The
Early Italian Pictures in the Collection of Her Majesty the Queen,
Cambridge 1983, nr 143, s. 146. Poza i proporcje malowanej po-
staci przypominają np. posążek Dosia.
36 Na temat statuetki monachijskiej zob. Natur und Antike in der
Renaissance, Frankfurt am Main 1985, s. 4l6—417, nr 112. O brą-
zie berlińskim zob. W. von Bodę, The Italian Bronze Statuettes of
the Renaissance, pod red. J. D. Drapera, New York 1980, pl. 36,
nr kat. 237.
37 J. Winkelmann (Lorenzo Sabatini detto Lorenzino da Bo-
logna [w:] V. Fortunati Pietrantonio, Pittura bolognese
del'500, t. II, Bologna 1986, s. 601) upatruje genezy figury w
Vasariego Alegorii cierpliwości, Modena, Galleria Estense. To po-
równanie wydaje się całkowicie chybione. Atrybucję Winkelman-
na potwierdza rysunkowa kopia Denysa Calvaerta z ok. r. 1565
wykonana właśnie w pracowni Sabatiniego (który był mistrzem
Calvaerta), obecnie w zbiorach Szepmuveszeti Muzeum, Buda-
peszt. Na temat rysunku zob. Kunst des Sammelns. Das Praunsche
Kabinett. Meisterwerke von Durer bis Carracci [katog wystawy],
10. Kupid z motylem, reprodukcja rzeźby hellenistycznej (?)
(wg S. R e i n a c h, Repertoire de la statuaire grecąue et romaine,
t. I, Paris 1897)
że ekspresja omawianej postaci Correggia nawiązuje do
sztuki hellenistycznej.
Z powyższych wywodów wynika, że pozy trzech spo-
śród czterech głównych postaci w Ledzie wywodzą się ze
źródeł starożytnych. Ciekawe, że podobne echa antyku
występują we wszystkich obrazach mitologicznych Cor-
reggia, ale już znacznie rzadziej w jego obrazach religij-
nych41. Artysta nawiązywał do antyku albo bezpośrednio,
kiedy - w rzadkich przypadkach - mógł mieć bezpośre-
dni dostęp do starożytnego posążku, albo pośrednio, po-
przez nowożytne repliki dawnych rzeźb lub rysunki.
Wbrew temu, co sugerował Vasari, sztuka starożytna do-
starczyła północnowłoskiemu malarzowi zasobu ciekawych
póz, dzięki którym jego postacie mogły konkurować ze
sztuką rzymską.
pod red. K. Lócher, Nurnberg 1994, s. 238, nr 94 (opr. K. Alchilles]-
Slyndram]). Atrybucja obrazu Salviatiemu, zaproponowana przez
Luisę Mortari (Francesco Salviati, Roma 1992, s. 121, nr kat.
34), nie wydaje się zatem przekonująca.
38 Londyn, Victoria and Albert Museum, no. A24-1979- Ta ana-
logia uszła uwagi historyków sztuki. Zob. Giambologna 1529-
1608. Ein Wendepunkt der europaischer Plastik, pod red. C. Ave-
ry’ego, A. Radcliffe’a, M. Leithe-Jaspera, Wien 1978, s. 292, nr kat.
224; C. Avery, Giambologna. The Complete Sculpture, London
1993, s. 276 no. 190.
39 Na temat tego gestu obronnego zob. I. Marzik, Die Gestik
in der „Storia” Leon Battista Albertis [w:] Die Kunst und das Stu-
dium der Natur vom 14. zum 16. Jahrhundert, pod red. W. Prinza
i A. Bayera, Weinheim 1987, s. 279-
40 S. R e i n a c h, Repertoire de la statuaire grecąue et romaine, I,
Paris 1897, s. 356/2, pl. 647, no. 1475- Rzeźby nie notuje już
katalog Musei e gallerie pontificie, IV: Guida del Museo Lateranen-
se profano e christiano, Romę 1922. Jest to, być może, falsyfikat.
41 Na temat wzorów wykorzystywanych przez Correggia w
późnych obrazach ołtarzowych zob. M. Fabiański, Correggio
and Sacra Conversazione, Kraków 1994, zwł. s. 67-68.
197
niego Lorenza Lotta z r. 152735. W pierwszej połowie w.
XVI w północnych Włoszech, zapewne w Padwie, odle-
wano brązowe kopie lub repliki interesującej nas figurki36.
W swojej Alegorii roztropnościLorenzo Sabatini (?) wyko-
rzystał tę samą pozę37. Współcześnie z Sabatinim również
Giambologna wykazał zainteresowanie omawianą pozą,
czego dowodzi jego terrakotowe modello Triumfu Flo-
rencji nad Pizą58.
Powyżej wskazaliśmy, że siedzące postacie Ledy i Ku-
pidyna Correggio oparł na rzeźbach starożytnych za po-
średnictwem rysunków z warsztatu Rafaela. Ponieważ w
przypadku dziewczyny wychodzącej z kąpieli nie potrafi-
my wskazać odpowiedniego rysunku, można domniemy-
wać, że malarz sięgnął albo po antyczny brąz, albo dyspo-
nował statuetką padewską wykonaną na wzór starożytny.
Możemy się tylko domyślać, że Antico odegrał jakąś rolę
w rozpowszechnieniu tej kompozycji w Mantui. W każ-
dym razie Correggio, modyfikując pozę starożytnej We-
nery, tym razem zachował ekspresję figury: omawiana
postać pozostaje nadal wdzięcznym studium niewiasty
wychodzącej z kąpieli.
Zarówno Leda siedząca, jak i „Leda” wychodząca z
kąpieli zostały namalowane tak naturalnie, że zrazu trud-
no uwierzyć, że ich pozy wywodzą się z rzeźby staro-
żytnej. To samo można powiedzieć o stojącej w rzece
dziewczynie, na poły przestraszonej przez zbliżającego
się łabędzia. Symulując zmieszanie, wykonuje gest
obronny, jedną ręką jakby odpychając niebezpieczeń-
stwo, a drugą osłaniając twarz i piersi. Wiadomo, że już
starożytni Grecy podpatrzyli te gesty i zastosowali w
sztukach przedstawiających39. Istotnie, zarówno oba
gesty jak i wygięcie postaci Correggia mają wiele wspól-
nego ze statuetką, hellenistyczną z wyglądu, Kupid z
motylem (ryc. 10), przechowywaną w Muzeum Laterań-
skim w r. 189740, ale nie notowaną w późniejszych kata-
logach. Nie rozstrzygając zatem, na jakim konkretnie
źródle oparł się Allegri, możemy się jedynie domyślać,
Nie udaio się zidentyfikować brązowej statuetki na obrazie
Lotta, choć wskazywano na jej pokrewieństwo z marmurową Ve-
nus w J. Paul Getty Museum w Malibu. Por. J. Shearman, The
Early Italian Pictures in the Collection of Her Majesty the Queen,
Cambridge 1983, nr 143, s. 146. Poza i proporcje malowanej po-
staci przypominają np. posążek Dosia.
36 Na temat statuetki monachijskiej zob. Natur und Antike in der
Renaissance, Frankfurt am Main 1985, s. 4l6—417, nr 112. O brą-
zie berlińskim zob. W. von Bodę, The Italian Bronze Statuettes of
the Renaissance, pod red. J. D. Drapera, New York 1980, pl. 36,
nr kat. 237.
37 J. Winkelmann (Lorenzo Sabatini detto Lorenzino da Bo-
logna [w:] V. Fortunati Pietrantonio, Pittura bolognese
del'500, t. II, Bologna 1986, s. 601) upatruje genezy figury w
Vasariego Alegorii cierpliwości, Modena, Galleria Estense. To po-
równanie wydaje się całkowicie chybione. Atrybucję Winkelman-
na potwierdza rysunkowa kopia Denysa Calvaerta z ok. r. 1565
wykonana właśnie w pracowni Sabatiniego (który był mistrzem
Calvaerta), obecnie w zbiorach Szepmuveszeti Muzeum, Buda-
peszt. Na temat rysunku zob. Kunst des Sammelns. Das Praunsche
Kabinett. Meisterwerke von Durer bis Carracci [katog wystawy],
10. Kupid z motylem, reprodukcja rzeźby hellenistycznej (?)
(wg S. R e i n a c h, Repertoire de la statuaire grecąue et romaine,
t. I, Paris 1897)
że ekspresja omawianej postaci Correggia nawiązuje do
sztuki hellenistycznej.
Z powyższych wywodów wynika, że pozy trzech spo-
śród czterech głównych postaci w Ledzie wywodzą się ze
źródeł starożytnych. Ciekawe, że podobne echa antyku
występują we wszystkich obrazach mitologicznych Cor-
reggia, ale już znacznie rzadziej w jego obrazach religij-
nych41. Artysta nawiązywał do antyku albo bezpośrednio,
kiedy - w rzadkich przypadkach - mógł mieć bezpośre-
dni dostęp do starożytnego posążku, albo pośrednio, po-
przez nowożytne repliki dawnych rzeźb lub rysunki.
Wbrew temu, co sugerował Vasari, sztuka starożytna do-
starczyła północnowłoskiemu malarzowi zasobu ciekawych
póz, dzięki którym jego postacie mogły konkurować ze
sztuką rzymską.
pod red. K. Lócher, Nurnberg 1994, s. 238, nr 94 (opr. K. Alchilles]-
Slyndram]). Atrybucja obrazu Salviatiemu, zaproponowana przez
Luisę Mortari (Francesco Salviati, Roma 1992, s. 121, nr kat.
34), nie wydaje się zatem przekonująca.
38 Londyn, Victoria and Albert Museum, no. A24-1979- Ta ana-
logia uszła uwagi historyków sztuki. Zob. Giambologna 1529-
1608. Ein Wendepunkt der europaischer Plastik, pod red. C. Ave-
ry’ego, A. Radcliffe’a, M. Leithe-Jaspera, Wien 1978, s. 292, nr kat.
224; C. Avery, Giambologna. The Complete Sculpture, London
1993, s. 276 no. 190.
39 Na temat tego gestu obronnego zob. I. Marzik, Die Gestik
in der „Storia” Leon Battista Albertis [w:] Die Kunst und das Stu-
dium der Natur vom 14. zum 16. Jahrhundert, pod red. W. Prinza
i A. Bayera, Weinheim 1987, s. 279-
40 S. R e i n a c h, Repertoire de la statuaire grecąue et romaine, I,
Paris 1897, s. 356/2, pl. 647, no. 1475- Rzeźby nie notuje już
katalog Musei e gallerie pontificie, IV: Guida del Museo Lateranen-
se profano e christiano, Romę 1922. Jest to, być może, falsyfikat.
41 Na temat wzorów wykorzystywanych przez Correggia w
późnych obrazach ołtarzowych zob. M. Fabiański, Correggio
and Sacra Conversazione, Kraków 1994, zwł. s. 67-68.
197