DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Hamlet polski - Heraklesem na rozstajach?
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0267
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Witold Dobrowolski
Hamlet polski — Heraklesem na rozstajach?
Hamlet polski, namalowany w roku 1903 przez Jacka
Malczewskigo portret Aleksandra Wielopolskiego1, wielo-
letniego znajomego malarza i także parającego się ama-
torsko malarstwem2, słusznie uchodzi za dzieło wybitne,
jedno z najbardziej charakterystycznych dla portretowego
dorobku polskiego symbolisty (ryc. 1). Jako takie, często
bywało i jest analizowane i ilustrowane. Dostrzegając w
nim wyraźną inspirację antyczną przypowieścią mityczną
o Heraklesie na rozstajnych drogach, pozwalam sobie za-
proponować odmienną od dotychczas przyjętych interpre-
tację jego warstwy semantycznej.
Kompozycja obrazu, jak w niektórych innych trzy-
osobowych portretach artysty, jest scentralizowana i pra-
wie symetryczna. Jej środek zajmuje ustawiona frontalnie
postać portretowanego. Szczupła, pociągła twarz, zacze-
sane ni ep o rządni e na bok, krótko ostrzyżone
włosy, wąsik, niewielka bródka akcentująca spiczasty
podbródek, charakteryzują ją jako obraz człowieka około
trzydziestki, w pełni sił intelektualnych i fizycznych. Opu-
1 S. W i t k i e w i c z, L. Rydel, Dzieła Jacka Malczewskiego,
Kraków 1907, tabl. VI; Nagrody w Zachęcie. Kronika artystyczna
(Sztuki Piękne, 2, 1925-1926), s. 87; E. Niewiadomski, Malar-
stwo polskie XIX i XX w., Warszawa 1926, s. 278; A. Heydel, Jacek
Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 170, il. 82, 171,
przyp. 1; Katalog Galerii Malarstwa Polskiego. Muzeum Narodowe w
Warszawie, Warszawa 1938, s. 42, poz. 162; Katalog Galerii Sztuki
Polskiej. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1962, s. 96,
poz. 379; A. Ławniczaków a, Jacek Malczewski. Katalog wystawy
w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Poznań 1968, s. 136, poz.
112; J. Puciata-Pawłowska, Jacek Malczewski, Wrocław 1968,
s. 195; K. Wyka, Thanatos i Polska czyli o Jacku Malczewskim,
Warszawa 1971, s. 144; A. Jakimowicz, Jacek Malczewski, War-
szawa 1974, s. 10; K. Sroczyńska, L. Skalska, Szedewry pol-
skoj żywopisi XIX naczała XX wieka, Moskwa 1974, s. 89, poz. 152;
K. Sroczyńska (opr.), Katalog malarstwa polskiego w Muzeum
Narodowym w Warszawie, Warszawa 1975, poz. 568; A. Ławni-
czakowa, Jacek Malczewski, Warszawa 1976, s. 45; W. Jawor-
ska, Probleme des Symbolismus in der polnischen Malarei [w:] Fin de
siecle, hrsg. R. Bauer, Frankfurt am Main 1972, s. 301; W. Juszczak,
Modernizm, Warszawa 1977, s. 9, 72-73, 323; L. Skalska-Mie-
szczony, jak gdyby nieobecy wzrok, wyraz głębokiego
namysłu i refleksyjnego skupienia, uświadamia nam, iż jest
on zatopiony w myślach, że się nad czymś głęboko zasta-
nawia. Jest ubrany w strój łączący elementy realnego ubioru
ze stylizacją zdradzającą intencję upodobnienia go do
wojskowego uniformu albo rycerskiej zbroi. Wrażenie to
akcentuje pas myśliwski zapięty luźno na biodrach, a tak-
że zielona bluza z krótkimi rękawami przypięta guzami
do szarobeżowego swetra, wykończonego fantazyjnie
potrójnym golfem, i ozdobiona wąskimi pionowymi pasa-
mi koloru żółtego. Tubki z farbą tkwiące zamiast naboi w
pochewkach pasa wskazują, że to malarstwo jest terenem
bitewnych zmagań naszego rycerza.
W uniesionej na wysokość piersi lewej dłoni Wielopol-
ski trzyma niewielką stokrotkę. Prawa dłoń zawisła nad
koroną kwiatka, a ułożenie palców, bardziej niż chęć osło-
nięcia3 sugeruje zamiar skubania czy obrywania płatków4 * * * * * * * * *.
Towarzyszące malarzowi kobiety zostały wyraźnie zróżni-
cowane typem urody, wyrazem twarzy, ubiorem i rodza-
cik, Malarze Młodej Polski. Katalog wystawy, Tarnów 1977, s. 15, nr
14; Polniscbe Malarei vom 1830 bis 1914, hrsg. J. Ch. Jensen, Koln
1978, s. 226-227; Symbolism in Polish Painting 1890-1914, The De-
troit Institute of Arts, 1984, s. 64, il. 65; A. Ławniczakowa, Jacek
Malczewski. Wystawa dzieł z lat 1890-1926, Poznań 1990, s. 79-80,
nr 38; T. Grzybkowska, Eros w sztuce polskiej, Warszawa 1993,
s. 194, il. s. 195: postacie kobiece interpretowane jako świadomość i
nieświadomość; E. Charazińskaw: Galeria Malarstwa Polskiego.
Muzeum Narodowe w Warszawie. Przewodnik, Warszawa 1995, s.
211; T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, War-
szawa 1996, s. 36; W. Juszczak w: Koniec wieku. Sztuka polskiego
modernizmu (1890-1914), Muzeum Narodowe w Warszawie. Kata-
log wystawy, Warszawa 1996, s. 17, il. 3-
2 Heydel, o. c., s. 171, przyp. 1: „portretowany, estetyzujący
malarz-dyletant”.
3 N i e w i a d o m s k i, o. c., s. 278: „usiłuje ochronić swój kwia-
tuszek”; Jakimowicz, o. c., s. 10: „jakby ją osłaniał, chronił”;
Ławniczakowa, Jacek Malczewski. Wystawa..., s. 80: „chronio-
ny kwiat - znany symbol indywidualnych wartości duchowych”.
4 Puciata-Pawłowska, o. c., s. 199: „obrywa płatki we
wróżbie przypadkowej szukając odpowiedzi”. Wyka, o. c., s. 143:
263
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Witold Dobrowolski
Hamlet polski — Heraklesem na rozstajach?
Hamlet polski, namalowany w roku 1903 przez Jacka
Malczewskigo portret Aleksandra Wielopolskiego1, wielo-
letniego znajomego malarza i także parającego się ama-
torsko malarstwem2, słusznie uchodzi za dzieło wybitne,
jedno z najbardziej charakterystycznych dla portretowego
dorobku polskiego symbolisty (ryc. 1). Jako takie, często
bywało i jest analizowane i ilustrowane. Dostrzegając w
nim wyraźną inspirację antyczną przypowieścią mityczną
o Heraklesie na rozstajnych drogach, pozwalam sobie za-
proponować odmienną od dotychczas przyjętych interpre-
tację jego warstwy semantycznej.
Kompozycja obrazu, jak w niektórych innych trzy-
osobowych portretach artysty, jest scentralizowana i pra-
wie symetryczna. Jej środek zajmuje ustawiona frontalnie
postać portretowanego. Szczupła, pociągła twarz, zacze-
sane ni ep o rządni e na bok, krótko ostrzyżone
włosy, wąsik, niewielka bródka akcentująca spiczasty
podbródek, charakteryzują ją jako obraz człowieka około
trzydziestki, w pełni sił intelektualnych i fizycznych. Opu-
1 S. W i t k i e w i c z, L. Rydel, Dzieła Jacka Malczewskiego,
Kraków 1907, tabl. VI; Nagrody w Zachęcie. Kronika artystyczna
(Sztuki Piękne, 2, 1925-1926), s. 87; E. Niewiadomski, Malar-
stwo polskie XIX i XX w., Warszawa 1926, s. 278; A. Heydel, Jacek
Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 170, il. 82, 171,
przyp. 1; Katalog Galerii Malarstwa Polskiego. Muzeum Narodowe w
Warszawie, Warszawa 1938, s. 42, poz. 162; Katalog Galerii Sztuki
Polskiej. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1962, s. 96,
poz. 379; A. Ławniczaków a, Jacek Malczewski. Katalog wystawy
w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Poznań 1968, s. 136, poz.
112; J. Puciata-Pawłowska, Jacek Malczewski, Wrocław 1968,
s. 195; K. Wyka, Thanatos i Polska czyli o Jacku Malczewskim,
Warszawa 1971, s. 144; A. Jakimowicz, Jacek Malczewski, War-
szawa 1974, s. 10; K. Sroczyńska, L. Skalska, Szedewry pol-
skoj żywopisi XIX naczała XX wieka, Moskwa 1974, s. 89, poz. 152;
K. Sroczyńska (opr.), Katalog malarstwa polskiego w Muzeum
Narodowym w Warszawie, Warszawa 1975, poz. 568; A. Ławni-
czakowa, Jacek Malczewski, Warszawa 1976, s. 45; W. Jawor-
ska, Probleme des Symbolismus in der polnischen Malarei [w:] Fin de
siecle, hrsg. R. Bauer, Frankfurt am Main 1972, s. 301; W. Juszczak,
Modernizm, Warszawa 1977, s. 9, 72-73, 323; L. Skalska-Mie-
szczony, jak gdyby nieobecy wzrok, wyraz głębokiego
namysłu i refleksyjnego skupienia, uświadamia nam, iż jest
on zatopiony w myślach, że się nad czymś głęboko zasta-
nawia. Jest ubrany w strój łączący elementy realnego ubioru
ze stylizacją zdradzającą intencję upodobnienia go do
wojskowego uniformu albo rycerskiej zbroi. Wrażenie to
akcentuje pas myśliwski zapięty luźno na biodrach, a tak-
że zielona bluza z krótkimi rękawami przypięta guzami
do szarobeżowego swetra, wykończonego fantazyjnie
potrójnym golfem, i ozdobiona wąskimi pionowymi pasa-
mi koloru żółtego. Tubki z farbą tkwiące zamiast naboi w
pochewkach pasa wskazują, że to malarstwo jest terenem
bitewnych zmagań naszego rycerza.
W uniesionej na wysokość piersi lewej dłoni Wielopol-
ski trzyma niewielką stokrotkę. Prawa dłoń zawisła nad
koroną kwiatka, a ułożenie palców, bardziej niż chęć osło-
nięcia3 sugeruje zamiar skubania czy obrywania płatków4 * * * * * * * * *.
Towarzyszące malarzowi kobiety zostały wyraźnie zróżni-
cowane typem urody, wyrazem twarzy, ubiorem i rodza-
cik, Malarze Młodej Polski. Katalog wystawy, Tarnów 1977, s. 15, nr
14; Polniscbe Malarei vom 1830 bis 1914, hrsg. J. Ch. Jensen, Koln
1978, s. 226-227; Symbolism in Polish Painting 1890-1914, The De-
troit Institute of Arts, 1984, s. 64, il. 65; A. Ławniczakowa, Jacek
Malczewski. Wystawa dzieł z lat 1890-1926, Poznań 1990, s. 79-80,
nr 38; T. Grzybkowska, Eros w sztuce polskiej, Warszawa 1993,
s. 194, il. s. 195: postacie kobiece interpretowane jako świadomość i
nieświadomość; E. Charazińskaw: Galeria Malarstwa Polskiego.
Muzeum Narodowe w Warszawie. Przewodnik, Warszawa 1995, s.
211; T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, War-
szawa 1996, s. 36; W. Juszczak w: Koniec wieku. Sztuka polskiego
modernizmu (1890-1914), Muzeum Narodowe w Warszawie. Kata-
log wystawy, Warszawa 1996, s. 17, il. 3-
2 Heydel, o. c., s. 171, przyp. 1: „portretowany, estetyzujący
malarz-dyletant”.
3 N i e w i a d o m s k i, o. c., s. 278: „usiłuje ochronić swój kwia-
tuszek”; Jakimowicz, o. c., s. 10: „jakby ją osłaniał, chronił”;
Ławniczakowa, Jacek Malczewski. Wystawa..., s. 80: „chronio-
ny kwiat - znany symbol indywidualnych wartości duchowych”.
4 Puciata-Pawłowska, o. c., s. 199: „obrywa płatki we
wróżbie przypadkowej szukając odpowiedzi”. Wyka, o. c., s. 143:
263