DOI Artikel:
Sobieraj, Małgorzata: Melancholia Jacka Malczewskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0279
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Małgorzata Sobieraj
Melancholia Jacka Malczewskiego
Zorganizowana z wielkim rozmachem w Muzeum Na-
rodowym w Warszawie wystawa, prezentująca sztukę pol-
ską końca ubiegłego wieku, stworzyła dogodną okazję, by
przyjrzeć się dokładnie, opatrzonemu znacznie dłuższym
tytułem, ale powszechnie znanemu jako Melancholia, obra-
zowi Jacka Malczewskiego z roku 1894 i zastanowić nad
tajemnicą tego dzieła, ściślej mówiąc - nad jego genezą1.
Czy jest ona rzeczywiście tak złożona jak utrzymywała
Jadwiga Puciata-Pawłowska w artykule z roku 1967? Czy
w kompozycji utworu nie ma takich cech dystynktywnych,
które pozwoliłyby precyzyjnie określić źródło inspiracji i
opowiedzieć się albo za Snem grobów Adama Asnyka, albo
za Boską Komedią Dantego?2 Odpowiedź na te pytania
może dać tylko wnikliwa analiza obrazu.
Zatrzymajmy się najpierw nad umieszczonym przez
artystę na odwrociu płótna napisem: Prolog. Widzenie.
Wiek ostatni w Polsce (Tout un siecle), który przecież nie
tylko rozwija tytuł, ale mówi coś także o budowie dzieła.
Uświadamia, że składa się ono z trzech, wzajemnie powią-
zanych, ale dających się wyróżnić części, że jest hierar-
chicznie uporządkowane. W układzie tryptykowym naj-
ważniejsza funkcja przypada zawsze kwaterze środkowej.
Sceny ukazywane na bocznych skrzydłach pozostają za-
zwyczaj w ścisłej relacji ze sceną główną. Chociaż w do-
tychczasowej literaturze przedmiotu najczęściej opisywa-
no i komentowano środkową część przedstawienia, wielu
jednak jego elementów nie dostrzeżono, wielu nie zin-
1 Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914. Ka-
talog wystawy przygotowanej pod kierunkiem E. Charazińskiej i Ł.
Kossowskiego. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1966,
il. na s. 91.
2 J. Puciata-Pawłowska, Jacek Malczewski a romantyzm
[wj Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej potowy wieku XVIII i
wieku XIX. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. War-
szawa, listopad 1963, Warszawa 1967, s. 175-177.
terpretowano albo też nie powiązano z innymi w sposób
przekonujący3 * *.
Ażeby sprawdzić, czy trójczłonowa struktura impliko-
wana przez podtytuł dzieła faktycznie w nim występuje,
przyjrzyjmy się raz jeszcze Melancholii (ryc. 1). Namalo-
wany na płótnie obraz o wymiarach 139,5 x 240 cm przed-
stawia wnętrze pracowni malarskiej z dużym, cztero-
kwaterowym oknem wychodzącym na ogród z widocz-
nym w oddali domem. Dwie kwatery tego okna są szczel-
nie zamknięte, dwie natomiast uchylone na zewnątrz. W
ogrodzie, przy oknie pracowni, oparta plecami o parapet,
stoi z wyrazem zamyślenia na twarzy młoda dziewczyna
w czarnym stroju. Lewą rękę położyła na pionowej ramie
otwartej kwatery okna, prawą - podtrzymuje głowę okry-
tą obszerną czarną chustą, która niczym podrzucony w górę
i podwinięty welon kładzie się płatem materii na desce
parapetu. Parapet ów spełnia, podobnie jak framuga okien-
na, z którą się łączy, podwójną rolę. Tworzy ramę ujmują-
cą zarówno oszklony otwór jak i to, co przez ten otwór
widać, a więc „obraz” w albertiańskim tego słowa znacze-
niu; ramę jednak niepełną, uiwaną przez górną i boczną
krawędź płótna. Nie widać też w całości stołu z przybora-
mi malarskimi przedstawionego w prawym dolnym naroż-
niku. Wolno sądzić, że wybór miejsca dla tego sprzętu nie
był przypadkowy. Pozwala on bezbłędnie zidentyfikować
wnętrze, którego fragment znalazłby się w polu nasze-
go widzenia, gdybyśmy np. odgraniczyli prawe skrzy-
3 I. Bal, Malczewski Jacek Michał [wj Słownik artystów pol-
skich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Ma-
larze, rzeźbiarze, graficy, t. V, Warszawa 1993, s. 275-284. Litera-
tura do Melancholii - zob. Katalog Muzeum Narodowego w Po-
znaniu, t. V: Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego, oprać. M.
Gołąb, A. Ławniczakowa, M. P. Michałowski, pod red. A. Ławni-
czakowej, Poznań 1998, s. 104—106, tabl. 58. A. Michałowska,
Melancholia („Wiadomości Kulturalne”, nr 12/13, 30 marca 1997),
s. 18; M. Janion, Fatum zasłonięte („Gazeta Wyborcza”, nr 131,
7-8 czerwca 1997), s. 18-19-
275
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Małgorzata Sobieraj
Melancholia Jacka Malczewskiego
Zorganizowana z wielkim rozmachem w Muzeum Na-
rodowym w Warszawie wystawa, prezentująca sztukę pol-
ską końca ubiegłego wieku, stworzyła dogodną okazję, by
przyjrzeć się dokładnie, opatrzonemu znacznie dłuższym
tytułem, ale powszechnie znanemu jako Melancholia, obra-
zowi Jacka Malczewskiego z roku 1894 i zastanowić nad
tajemnicą tego dzieła, ściślej mówiąc - nad jego genezą1.
Czy jest ona rzeczywiście tak złożona jak utrzymywała
Jadwiga Puciata-Pawłowska w artykule z roku 1967? Czy
w kompozycji utworu nie ma takich cech dystynktywnych,
które pozwoliłyby precyzyjnie określić źródło inspiracji i
opowiedzieć się albo za Snem grobów Adama Asnyka, albo
za Boską Komedią Dantego?2 Odpowiedź na te pytania
może dać tylko wnikliwa analiza obrazu.
Zatrzymajmy się najpierw nad umieszczonym przez
artystę na odwrociu płótna napisem: Prolog. Widzenie.
Wiek ostatni w Polsce (Tout un siecle), który przecież nie
tylko rozwija tytuł, ale mówi coś także o budowie dzieła.
Uświadamia, że składa się ono z trzech, wzajemnie powią-
zanych, ale dających się wyróżnić części, że jest hierar-
chicznie uporządkowane. W układzie tryptykowym naj-
ważniejsza funkcja przypada zawsze kwaterze środkowej.
Sceny ukazywane na bocznych skrzydłach pozostają za-
zwyczaj w ścisłej relacji ze sceną główną. Chociaż w do-
tychczasowej literaturze przedmiotu najczęściej opisywa-
no i komentowano środkową część przedstawienia, wielu
jednak jego elementów nie dostrzeżono, wielu nie zin-
1 Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914. Ka-
talog wystawy przygotowanej pod kierunkiem E. Charazińskiej i Ł.
Kossowskiego. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1966,
il. na s. 91.
2 J. Puciata-Pawłowska, Jacek Malczewski a romantyzm
[wj Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej potowy wieku XVIII i
wieku XIX. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. War-
szawa, listopad 1963, Warszawa 1967, s. 175-177.
terpretowano albo też nie powiązano z innymi w sposób
przekonujący3 * *.
Ażeby sprawdzić, czy trójczłonowa struktura impliko-
wana przez podtytuł dzieła faktycznie w nim występuje,
przyjrzyjmy się raz jeszcze Melancholii (ryc. 1). Namalo-
wany na płótnie obraz o wymiarach 139,5 x 240 cm przed-
stawia wnętrze pracowni malarskiej z dużym, cztero-
kwaterowym oknem wychodzącym na ogród z widocz-
nym w oddali domem. Dwie kwatery tego okna są szczel-
nie zamknięte, dwie natomiast uchylone na zewnątrz. W
ogrodzie, przy oknie pracowni, oparta plecami o parapet,
stoi z wyrazem zamyślenia na twarzy młoda dziewczyna
w czarnym stroju. Lewą rękę położyła na pionowej ramie
otwartej kwatery okna, prawą - podtrzymuje głowę okry-
tą obszerną czarną chustą, która niczym podrzucony w górę
i podwinięty welon kładzie się płatem materii na desce
parapetu. Parapet ów spełnia, podobnie jak framuga okien-
na, z którą się łączy, podwójną rolę. Tworzy ramę ujmują-
cą zarówno oszklony otwór jak i to, co przez ten otwór
widać, a więc „obraz” w albertiańskim tego słowa znacze-
niu; ramę jednak niepełną, uiwaną przez górną i boczną
krawędź płótna. Nie widać też w całości stołu z przybora-
mi malarskimi przedstawionego w prawym dolnym naroż-
niku. Wolno sądzić, że wybór miejsca dla tego sprzętu nie
był przypadkowy. Pozwala on bezbłędnie zidentyfikować
wnętrze, którego fragment znalazłby się w polu nasze-
go widzenia, gdybyśmy np. odgraniczyli prawe skrzy-
3 I. Bal, Malczewski Jacek Michał [wj Słownik artystów pol-
skich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Ma-
larze, rzeźbiarze, graficy, t. V, Warszawa 1993, s. 275-284. Litera-
tura do Melancholii - zob. Katalog Muzeum Narodowego w Po-
znaniu, t. V: Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego, oprać. M.
Gołąb, A. Ławniczakowa, M. P. Michałowski, pod red. A. Ławni-
czakowej, Poznań 1998, s. 104—106, tabl. 58. A. Michałowska,
Melancholia („Wiadomości Kulturalne”, nr 12/13, 30 marca 1997),
s. 18; M. Janion, Fatum zasłonięte („Gazeta Wyborcza”, nr 131,
7-8 czerwca 1997), s. 18-19-
275