DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: O włoskim pochodzeniu wzoru małopolskich Hodegetrii z wieku XV
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0221
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Jerzy Gadomski
O WŁOSKIM POCHODZENIU WZORU MAŁOPOLSKICH HODEGETRII Z WIEKU XV
Na ziemiach historycznej Małopolski i na jej zewnętrz-
nych obrzeżach można wymienić około pięćdziesięciu
obrazów przedstawionej w półpostaci Matki Boskiej z
Dzieciątkiem, należących do typu nazywanego w daw-
niejszej literaturze piekarskim, pochodzących z XV
i z pierwszych dziesięcioleci XVI wieku1. Pierwsze Ho-
degetrie interesującego nas typu powstały około roku
1430, przy czym ich cechy stylowe nie wykluczają lat
wcześniejszych, obszar zaś, na którym owe wizerunki
występują, pokrywa się w przybliżeniu z zasięgiem śre-
dniowiecznej diecezji krakowskiej - można więc sądzić,
że kult obrazów (dla których trafniejsza wydaje się na-
zwa: typ małopolski lub krakowski) rozwi-
jał się z inicjatywy władz biskupstwa. Ponieważ wcze-
sne Hodegetrie zachowały się przede wszystkim w ko-
ściołach Krakowa i w jego okolicach, a do dalej położo-
nych parafii dostały się również z tego miasta, należy
też przypuszczać, że początek długiej serii małopolskich
„kopii” dał obraz cieszący się wysokim autorytetem kul-
towym, przechowywany niegdyś w jednej ze świątyń
1 Oto niepełna wciąż lista miejsc przechowywania obrazów z
lat około 1420-1520, w części przekształconych w wiekach później-
szych (sama nazwa miejscowości oznacza, że obraz znajduje się w
tamtejszym kościele parafialnym): Kraków - kościół Św. Krzyża,
Kraków - klasztor Dominikanów, Jakubkowice (Łososina Dolna),
Kraków - katedra, Sławęcin, Rudawa, Modlnica, Gołcza, Kraków -
kościół Św. Marka, Błędów, Będków, Wola Radziszowska, Pustel-
nik, Wrocieryż, Wojkowice Kościelne, Kęty, Jazowsko, Szreniawa
(zaginiony?), Pleszów, Skalnik, Cieszyn - Muzeum (fragment), Błot-
nica, Kraków - kościół ŚŚ. Piotra i Pawła, Mysłowice - kościół
NPMarii, Staszkówka (spalony), Moszczenica Małopolska (fragment),
Piekary Śląskie (obecnie w Opolu), Kraków - kościół NPMarii,
Kraków-Płaszów (?), Kłobuck, Kocina, Czulice, Kamieniec Gliwic-
ki, Koziegłowy (?), Załęże, Skrzyńsko, Kraków - klasztor Norber-
tanek (I), Inwałd, Pajęczno, Podole (obecnie w Tarnowie), Czu-
dec (?), Krzepice, Krzęcin (1520?), Trzemeśnia, Borek Stary - ko-
ściół Dominikanów (?). Do odmiennych wariantów należą: wariant
starszy - obrazy w Koźlu i Bytomiu; wariant młodszy - obrazy w
Rychwałdzie, Lachowicach (?) i z Kamieńca Podolskiego (obecnie
w Kijowie). Ponadto istnieje grupa obrazów omawianego typu,
stolicy diecezji. Pochodzenie owego zaginionego wize-
runku wzorczego pozostaje jednak nieznane. Wobec bra-
ku przekazów pisanych zagadnienie to może wyjaśnić,
przynajmniej w części, artystyczny kształt obrazów wy-
konywanych w Krakowie, pojmowanych jako tamtej-
sza, bardziej lub mniej wierna interpretacja nieznanego
wzoru.
Z pewnością straciła aktualność dawniejsza teza o za-
leżności małopolskich obrazów od przedstawienia
Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła Św. Wincente-
go w Doudlebach; czeski wariant rozpowszechnionego
w południowej Polsce typu różni się wieloma szcze-
gółami od rygorystycznie powtarzanych szczegółów na
naszych obrazach, przede wszystkim zaś Hodegetria z
Doudleb powstała później od pierwszych wykonanych
w Krakowie wizerunków, datowano ją bowiem na lata
około 14402. Trudno też podtrzymać domniemanie, ja-
koby wzorem dla obrazów małopolskich, nawet pośre-
dnim, była Matka Boska z Dzieciątkiem ze stulecia XII (?),
przechowywana dziś w kościele NPMarii w Starym Brnie
malowanych na desce, o nie ustalonej, może średniowiecznej
metryce (m.in. Działoszyce, Płaza, Krosno, Sieciechowice, Pary-
sów (?), Zembrzyce, Kielce — Muzeum Diecezjalne) oraz obrazy z
w. XVT-XX, na desce lub płótnie, stanowiące zapewne swobodne
kopie wizerunków starszych, zaginionych (m.in. Maków Podha-
lański 1590, Dziekanowice, Piekary Śląskie, Alwernia, Kielce -
katedra, Czernichów, Mogilany, Sławków, Skrzydlna, Rogi).
Z przedstawionego wykazu wyłączono obrazy nie spełniające
podstawowych warunków typu, takie jak Hedegetrie w Płokach,
Jadownikach Podgórnych, Wieliczce - kościół Św. Sebastiana, Ra-
ciechowicach, Warszawie — Muzeum Narodowe, Grybowie, Kra-
kowie - klasztor Norbertanek (II), ścienne malowidło w Krako-
wie - kościół Karmelitów na Piasku i wiele innych.
2V. Denkstein, F. Matouś, Jihoćeska gotika, Praha 1953, s.
109, nr 43, tabl. 108; A. Matę j cek, J. Peśina, Gotische Malerei
in Bóhmen. Tafelmalerei 1350-1450, Prag 1955, s. 85, tabl. 242,
243. Datowanie obrazu na lata około 1440 uzasadniają stylowe ce-
chy zarówno samej Matki Boskiej z Dzieciątkiem i fundatorem na
awersie, jak i Adoracji Dzieciątka namalowanej na odwrotnej stro-
nie tablicy.
217
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Jerzy Gadomski
O WŁOSKIM POCHODZENIU WZORU MAŁOPOLSKICH HODEGETRII Z WIEKU XV
Na ziemiach historycznej Małopolski i na jej zewnętrz-
nych obrzeżach można wymienić około pięćdziesięciu
obrazów przedstawionej w półpostaci Matki Boskiej z
Dzieciątkiem, należących do typu nazywanego w daw-
niejszej literaturze piekarskim, pochodzących z XV
i z pierwszych dziesięcioleci XVI wieku1. Pierwsze Ho-
degetrie interesującego nas typu powstały około roku
1430, przy czym ich cechy stylowe nie wykluczają lat
wcześniejszych, obszar zaś, na którym owe wizerunki
występują, pokrywa się w przybliżeniu z zasięgiem śre-
dniowiecznej diecezji krakowskiej - można więc sądzić,
że kult obrazów (dla których trafniejsza wydaje się na-
zwa: typ małopolski lub krakowski) rozwi-
jał się z inicjatywy władz biskupstwa. Ponieważ wcze-
sne Hodegetrie zachowały się przede wszystkim w ko-
ściołach Krakowa i w jego okolicach, a do dalej położo-
nych parafii dostały się również z tego miasta, należy
też przypuszczać, że początek długiej serii małopolskich
„kopii” dał obraz cieszący się wysokim autorytetem kul-
towym, przechowywany niegdyś w jednej ze świątyń
1 Oto niepełna wciąż lista miejsc przechowywania obrazów z
lat około 1420-1520, w części przekształconych w wiekach później-
szych (sama nazwa miejscowości oznacza, że obraz znajduje się w
tamtejszym kościele parafialnym): Kraków - kościół Św. Krzyża,
Kraków - klasztor Dominikanów, Jakubkowice (Łososina Dolna),
Kraków - katedra, Sławęcin, Rudawa, Modlnica, Gołcza, Kraków -
kościół Św. Marka, Błędów, Będków, Wola Radziszowska, Pustel-
nik, Wrocieryż, Wojkowice Kościelne, Kęty, Jazowsko, Szreniawa
(zaginiony?), Pleszów, Skalnik, Cieszyn - Muzeum (fragment), Błot-
nica, Kraków - kościół ŚŚ. Piotra i Pawła, Mysłowice - kościół
NPMarii, Staszkówka (spalony), Moszczenica Małopolska (fragment),
Piekary Śląskie (obecnie w Opolu), Kraków - kościół NPMarii,
Kraków-Płaszów (?), Kłobuck, Kocina, Czulice, Kamieniec Gliwic-
ki, Koziegłowy (?), Załęże, Skrzyńsko, Kraków - klasztor Norber-
tanek (I), Inwałd, Pajęczno, Podole (obecnie w Tarnowie), Czu-
dec (?), Krzepice, Krzęcin (1520?), Trzemeśnia, Borek Stary - ko-
ściół Dominikanów (?). Do odmiennych wariantów należą: wariant
starszy - obrazy w Koźlu i Bytomiu; wariant młodszy - obrazy w
Rychwałdzie, Lachowicach (?) i z Kamieńca Podolskiego (obecnie
w Kijowie). Ponadto istnieje grupa obrazów omawianego typu,
stolicy diecezji. Pochodzenie owego zaginionego wize-
runku wzorczego pozostaje jednak nieznane. Wobec bra-
ku przekazów pisanych zagadnienie to może wyjaśnić,
przynajmniej w części, artystyczny kształt obrazów wy-
konywanych w Krakowie, pojmowanych jako tamtej-
sza, bardziej lub mniej wierna interpretacja nieznanego
wzoru.
Z pewnością straciła aktualność dawniejsza teza o za-
leżności małopolskich obrazów od przedstawienia
Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła Św. Wincente-
go w Doudlebach; czeski wariant rozpowszechnionego
w południowej Polsce typu różni się wieloma szcze-
gółami od rygorystycznie powtarzanych szczegółów na
naszych obrazach, przede wszystkim zaś Hodegetria z
Doudleb powstała później od pierwszych wykonanych
w Krakowie wizerunków, datowano ją bowiem na lata
około 14402. Trudno też podtrzymać domniemanie, ja-
koby wzorem dla obrazów małopolskich, nawet pośre-
dnim, była Matka Boska z Dzieciątkiem ze stulecia XII (?),
przechowywana dziś w kościele NPMarii w Starym Brnie
malowanych na desce, o nie ustalonej, może średniowiecznej
metryce (m.in. Działoszyce, Płaza, Krosno, Sieciechowice, Pary-
sów (?), Zembrzyce, Kielce — Muzeum Diecezjalne) oraz obrazy z
w. XVT-XX, na desce lub płótnie, stanowiące zapewne swobodne
kopie wizerunków starszych, zaginionych (m.in. Maków Podha-
lański 1590, Dziekanowice, Piekary Śląskie, Alwernia, Kielce -
katedra, Czernichów, Mogilany, Sławków, Skrzydlna, Rogi).
Z przedstawionego wykazu wyłączono obrazy nie spełniające
podstawowych warunków typu, takie jak Hedegetrie w Płokach,
Jadownikach Podgórnych, Wieliczce - kościół Św. Sebastiana, Ra-
ciechowicach, Warszawie — Muzeum Narodowe, Grybowie, Kra-
kowie - klasztor Norbertanek (II), ścienne malowidło w Krako-
wie - kościół Karmelitów na Piasku i wiele innych.
2V. Denkstein, F. Matouś, Jihoćeska gotika, Praha 1953, s.
109, nr 43, tabl. 108; A. Matę j cek, J. Peśina, Gotische Malerei
in Bóhmen. Tafelmalerei 1350-1450, Prag 1955, s. 85, tabl. 242,
243. Datowanie obrazu na lata około 1440 uzasadniają stylowe ce-
chy zarówno samej Matki Boskiej z Dzieciątkiem i fundatorem na
awersie, jak i Adoracji Dzieciątka namalowanej na odwrotnej stro-
nie tablicy.
217