DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: O włoskim pochodzeniu wzoru małopolskich Hodegetrii z wieku XV
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0228
jako jeden z przejawów „gotycyzowania” wschodniochrze-
ścijańskiej ikony i obrazów italo-bizantyńskich (w malar-
stwie ikonowym podobne rozwiązania nie są mi znane,
jeśli zaś występowały - należały do wyjątków), początko-
wo, tzn. w okresie Duecenta, do czasów Duccia i Giotta,
stosowana była w obrazach o tematyce hagiograficznej oraz
w przedstawieniach całopostaciowej, tronującej Madonny
z Dzieciątkiem; ich górne zamknięcia miały wówczas je-
szcze łagodny kąt nachylenia13. W wieku XIV szczyt obra-
zu stawał się mocniej zaostrzony, przy czym przykłady
zamkniętej w takim kształcie, ujętej w popiersiu lub w
półpostaci Madonny z Dzieciątkiem, idą w dziesiątki14 (lyc.
5,6). Obrazy w Krakowie i Błotnicy miały górne zamknię-
cia o jednakowym, „średnio” zaostrzonym kącie nachyle-
nia, co może prowadzić do wniosku, że przywieziona z
Włoch tablica, która zapoczątkowała serię kilkudziesięciu
małopolskich powtórzeń, powstała w okresie Trecenta,
może w drugiej ćwierci tego stulecia15, a z uwagi na trój-
kątne zamknięcie - nie była przeróbką dawniejszej ikony
lub obrazu (jak Matka Boska Częstochowska), lecz raczej
wykonaną od nowa i „wpisaną” w nowy kształt, zitaliani-
13 Przykłady zgromadził H. Hager, Die Anfange des italieni-
schen Altarbildes. Untersuchungen zur Entstehungsgeschichte des
łoskanischen Hocbaltarretabels, Munchen 1962, ił. 120, 130-133,
137a, 190, 192, 193, 195, 200, 207-213.
14 Ograniczam się do wybranych przykładów: R. van Marle,
The Development of the Italian Schools of Painting, The Hague, t. 2,
1924, ił. 187, 252; t. 5, 1925, il. 15, 16; M. Boskovits, Pittura
fiorentina alla vigilia del Rinascimento 1370-1400, Firenze 1975,
il. 6a, 158; R. Fr eman tle, Florentine Gothic Painters. Frorn Giot-
to to Masaccio, London 1975, il. 39, 49, 59, 85, 567, 569, 1206,
1216; R. Offner, K. Steinweg, A Critical and Historical Cor-
pus of Florentine Painting, continued under tbe direction of M.
Boskovits and M. Gregori. Section III, IX: The Fourteenth Century.
The Painters of the Miniaturist Tendency, by M. Boskovits, Florence
1984, tabl. I, IX, XXXV, LII, CXVIb, CXXIVa, CXXXIVb; La pittura
italiana. U Duecento e il Trecento, 1, Venezia 1986, il. na s. 289,
319; M. B o s k o v i t s, Fruhe italienische Malerei. Gemaldegalerie
Berlin, Katalog der Gemalde, Berlin 1988, il. 7 na s. 235; Christian
Museum Esztergom, ed. P. Csefalvay, Budapest 1993, s. 97, nr 75.
15 Na ten okres wieku XIV zdają się wskazywać z jednej strony
widoczne po bokach twarzy Marii pasma włosów (wtedy w malar-
stwie włoskim zanikał wywodzący się ze sztuki bizantyńskiej motyw
szczelnie okrywającego włosy velum), z drugiej zaś - również po-
wtórzony za włoskim wzorem, niezbyt mocno jeszcze zaostrzony
kąt nachylenia ramion trójkąta, zamykającego obrazy w Krakowie
i Błotnicy (w drugiej połowie Trecenta przeważał już kąt ostrzej-
szy).
16 Nie można wykluczyć, że kształt owego włoskiego obrazu
i powtarzających jego formę wczesnych Hodegetrii krakowskich
stał się inspiracją dla rozwiązań stosowanych w środkowych tabli-
cach i trójkątnych szczytach małopolskich tryptyków z drugiej
i trzeciej ćwierci wieku XV. Do wzorów włoskich nawiązywały
zowaną jego „kopią”16. Warto przypomnieć, że już w pierw-
szej ćwierci wieku XIV włoskie przedstawienia ujętej w
półpostaci Madonny z Dzieciątkiem były źródłem inspira-
cji dla dzieła malarstwa krakowskiego (tym razem jedno-
stkowego), mianowicie dla pochodzącego z czasu około
1320 witraża z kościoła Dominikanów1”.
Przyczyny, okoliczności i początki akcji, w której
wyniku zaczęto powielać przeznaczone dla kościołów
małopolskich obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem jed-
nego typu, pozostają jeszcze nie wyjaśnione. Ich wzór
zaginął, znane zaś przekazy o obrazach przecho-
wywanych niegdyś w kościołach Krakowa nie dają pod-
staw do uznania ich za dzieła inicjujące podjęte w die-
cezji krakowskiej działania18. Z pewnością jednak dalsze
odkrycia konserwatorskie, wsparte badaniami historyków
sztuki i historyków kultu pozwolą uczynić dalsze kroki, z
jednej strony w wyjaśnianiu bizantyńskich (typ) i włoskich
(wzór) źródeł, z drugiej - w wyświetlaniu małopolskich
początków owego kultowo-artystycznego fenomenu, pod
względem liczby powtórzeń bezprecedensowego w śre-
dniowiecznej Europie.
też zapewne obrazy maryjne z trójkątnym zamknięciem, rzadko
pojawiające się w innych krajach Europy północnej. M.in. koloński
obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z lat około 1460, takim kształ-
tem miał odpowiadać odtworzonemu przez Lochnera, namalowa-
nemu przez św. Łukasza portretowi Matki Boskiej: F. G. Zehn-
d e r, Katalog der altkólner Malerei. Kataloge des Wallraf-Richartz-
Museums, t. XI, Koln 1990, s. 157-158, nr 111, il. 115; por. il.
157 tamże oraz Stefan Lochner Meister zu Koln. Herkunft - Werke
- Wirkung, hrsg. F.G. Zehnder, Koln 1993, s. 320, 322 (także il.
na s. 299).
17 L, Kalinowski, Die altesten Glasgemalde der Dominika-
nerkirche in Krakau [w:] Bau- und Bildkunst im Spiegel internatio-
naler Forschung. Festschrift zum 80. Geburtstag von Prof. Dr. Edgar
Lehmann, Berlin 1989, s. 117-119, il. 3-6, 12, 13-
18 Przypomnieć można obraz Matki Boskiej darowany kościoło-
wi Mariackiemu przez królową Jadwigę przed r. 1399 (J- Ga-
domski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470,
Warszawa 1981, s. 24-25, przyp. 19), liczne obrazy o tym samym
temacie w krakowskiej katedrze (tamże, s. 25, przyp. 20, s. 37,
przyp. 137), może także dalsze wizerunki Matki Boskiej wymie-
nione w wizytacji Radziwiłła z r. 1599 w kościołach kolegiackim
Św. Floriana i parafialnym Św. Szczepana (Akta wizytacji dekanatu
krakowskiego 1599 roku przeprowadzonej z polecenia kardynała
Jerzego Radziwiłła, 1, wyd. Cz. Skowron (Materiały Źródłowe do
Dziejów Kościoła w Polsce, 2, Lublin 1965), s. 55, 60, 83). Świa-
dectwem przechowywania obrazów maryjnych na prowincji jest
notowana w r. 1421 w kościele w Beszowej „tabula noviter pieta
Beatae Virginis cum reliąuiis ornata” (Zbiór dokumentów zakonu
OO. Paulinów w Polsce, oprać. J. Fijalek, z. 1: 1328-1464, Kraków
1938, nr 82, s. 152). Na ostatni przekaz zwróciła mi uwagę mgr
Helena Małkiewiczówna.
ścijańskiej ikony i obrazów italo-bizantyńskich (w malar-
stwie ikonowym podobne rozwiązania nie są mi znane,
jeśli zaś występowały - należały do wyjątków), początko-
wo, tzn. w okresie Duecenta, do czasów Duccia i Giotta,
stosowana była w obrazach o tematyce hagiograficznej oraz
w przedstawieniach całopostaciowej, tronującej Madonny
z Dzieciątkiem; ich górne zamknięcia miały wówczas je-
szcze łagodny kąt nachylenia13. W wieku XIV szczyt obra-
zu stawał się mocniej zaostrzony, przy czym przykłady
zamkniętej w takim kształcie, ujętej w popiersiu lub w
półpostaci Madonny z Dzieciątkiem, idą w dziesiątki14 (lyc.
5,6). Obrazy w Krakowie i Błotnicy miały górne zamknię-
cia o jednakowym, „średnio” zaostrzonym kącie nachyle-
nia, co może prowadzić do wniosku, że przywieziona z
Włoch tablica, która zapoczątkowała serię kilkudziesięciu
małopolskich powtórzeń, powstała w okresie Trecenta,
może w drugiej ćwierci tego stulecia15, a z uwagi na trój-
kątne zamknięcie - nie była przeróbką dawniejszej ikony
lub obrazu (jak Matka Boska Częstochowska), lecz raczej
wykonaną od nowa i „wpisaną” w nowy kształt, zitaliani-
13 Przykłady zgromadził H. Hager, Die Anfange des italieni-
schen Altarbildes. Untersuchungen zur Entstehungsgeschichte des
łoskanischen Hocbaltarretabels, Munchen 1962, ił. 120, 130-133,
137a, 190, 192, 193, 195, 200, 207-213.
14 Ograniczam się do wybranych przykładów: R. van Marle,
The Development of the Italian Schools of Painting, The Hague, t. 2,
1924, ił. 187, 252; t. 5, 1925, il. 15, 16; M. Boskovits, Pittura
fiorentina alla vigilia del Rinascimento 1370-1400, Firenze 1975,
il. 6a, 158; R. Fr eman tle, Florentine Gothic Painters. Frorn Giot-
to to Masaccio, London 1975, il. 39, 49, 59, 85, 567, 569, 1206,
1216; R. Offner, K. Steinweg, A Critical and Historical Cor-
pus of Florentine Painting, continued under tbe direction of M.
Boskovits and M. Gregori. Section III, IX: The Fourteenth Century.
The Painters of the Miniaturist Tendency, by M. Boskovits, Florence
1984, tabl. I, IX, XXXV, LII, CXVIb, CXXIVa, CXXXIVb; La pittura
italiana. U Duecento e il Trecento, 1, Venezia 1986, il. na s. 289,
319; M. B o s k o v i t s, Fruhe italienische Malerei. Gemaldegalerie
Berlin, Katalog der Gemalde, Berlin 1988, il. 7 na s. 235; Christian
Museum Esztergom, ed. P. Csefalvay, Budapest 1993, s. 97, nr 75.
15 Na ten okres wieku XIV zdają się wskazywać z jednej strony
widoczne po bokach twarzy Marii pasma włosów (wtedy w malar-
stwie włoskim zanikał wywodzący się ze sztuki bizantyńskiej motyw
szczelnie okrywającego włosy velum), z drugiej zaś - również po-
wtórzony za włoskim wzorem, niezbyt mocno jeszcze zaostrzony
kąt nachylenia ramion trójkąta, zamykającego obrazy w Krakowie
i Błotnicy (w drugiej połowie Trecenta przeważał już kąt ostrzej-
szy).
16 Nie można wykluczyć, że kształt owego włoskiego obrazu
i powtarzających jego formę wczesnych Hodegetrii krakowskich
stał się inspiracją dla rozwiązań stosowanych w środkowych tabli-
cach i trójkątnych szczytach małopolskich tryptyków z drugiej
i trzeciej ćwierci wieku XV. Do wzorów włoskich nawiązywały
zowaną jego „kopią”16. Warto przypomnieć, że już w pierw-
szej ćwierci wieku XIV włoskie przedstawienia ujętej w
półpostaci Madonny z Dzieciątkiem były źródłem inspira-
cji dla dzieła malarstwa krakowskiego (tym razem jedno-
stkowego), mianowicie dla pochodzącego z czasu około
1320 witraża z kościoła Dominikanów1”.
Przyczyny, okoliczności i początki akcji, w której
wyniku zaczęto powielać przeznaczone dla kościołów
małopolskich obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem jed-
nego typu, pozostają jeszcze nie wyjaśnione. Ich wzór
zaginął, znane zaś przekazy o obrazach przecho-
wywanych niegdyś w kościołach Krakowa nie dają pod-
staw do uznania ich za dzieła inicjujące podjęte w die-
cezji krakowskiej działania18. Z pewnością jednak dalsze
odkrycia konserwatorskie, wsparte badaniami historyków
sztuki i historyków kultu pozwolą uczynić dalsze kroki, z
jednej strony w wyjaśnianiu bizantyńskich (typ) i włoskich
(wzór) źródeł, z drugiej - w wyświetlaniu małopolskich
początków owego kultowo-artystycznego fenomenu, pod
względem liczby powtórzeń bezprecedensowego w śre-
dniowiecznej Europie.
też zapewne obrazy maryjne z trójkątnym zamknięciem, rzadko
pojawiające się w innych krajach Europy północnej. M.in. koloński
obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z lat około 1460, takim kształ-
tem miał odpowiadać odtworzonemu przez Lochnera, namalowa-
nemu przez św. Łukasza portretowi Matki Boskiej: F. G. Zehn-
d e r, Katalog der altkólner Malerei. Kataloge des Wallraf-Richartz-
Museums, t. XI, Koln 1990, s. 157-158, nr 111, il. 115; por. il.
157 tamże oraz Stefan Lochner Meister zu Koln. Herkunft - Werke
- Wirkung, hrsg. F.G. Zehnder, Koln 1993, s. 320, 322 (także il.
na s. 299).
17 L, Kalinowski, Die altesten Glasgemalde der Dominika-
nerkirche in Krakau [w:] Bau- und Bildkunst im Spiegel internatio-
naler Forschung. Festschrift zum 80. Geburtstag von Prof. Dr. Edgar
Lehmann, Berlin 1989, s. 117-119, il. 3-6, 12, 13-
18 Przypomnieć można obraz Matki Boskiej darowany kościoło-
wi Mariackiemu przez królową Jadwigę przed r. 1399 (J- Ga-
domski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470,
Warszawa 1981, s. 24-25, przyp. 19), liczne obrazy o tym samym
temacie w krakowskiej katedrze (tamże, s. 25, przyp. 20, s. 37,
przyp. 137), może także dalsze wizerunki Matki Boskiej wymie-
nione w wizytacji Radziwiłła z r. 1599 w kościołach kolegiackim
Św. Floriana i parafialnym Św. Szczepana (Akta wizytacji dekanatu
krakowskiego 1599 roku przeprowadzonej z polecenia kardynała
Jerzego Radziwiłła, 1, wyd. Cz. Skowron (Materiały Źródłowe do
Dziejów Kościoła w Polsce, 2, Lublin 1965), s. 55, 60, 83). Świa-
dectwem przechowywania obrazów maryjnych na prowincji jest
notowana w r. 1421 w kościele w Beszowej „tabula noviter pieta
Beatae Virginis cum reliąuiis ornata” (Zbiór dokumentów zakonu
OO. Paulinów w Polsce, oprać. J. Fijalek, z. 1: 1328-1464, Kraków
1938, nr 82, s. 152). Na ostatni przekaz zwróciła mi uwagę mgr
Helena Małkiewiczówna.