Museum Narodowe w Krakowie [Hrsg.]: Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie (N.S. 5.2012)

168 Janusz Pezda

Adam Jerzy Czartoryski, wydaje się, że za namową swego doradcy Piotra Falkenhagen-Za-
leskiego4, zaczął inwestycje, po trosze spekulacyjne, w papiery linii kolejowych, ale nie w Euro-
pie. Początkowo kupowano obligacje towarzystwa kolejowego Marietta Cincinnati ze Stanów
Zjednoczonych oraz obligacje Grand Trunk Canada5, by później zacząć kupować także akcje
kolei indyjskich East Indian Railway Cie. Witold Adam Czartoryski tak scharakteryzował hrmę,
w którą zainwestowano pieniądze: „O tej kompanii nie mam już co pisać, bo jest jej dokładne
opisanie w Paryżu. Mogą w Indiach kraść, nigdy drogi nie zrobić; to nic nam nie zaszkodzi bo
my tylko z Kompanią Indyjską mamy do roboty. Tutaj jest jeszcze ten interes dopiero w ręku
niewielu ludzi i dlatego zdaje się, że muszą one w górę pójść aż taka będzie pryzma za nie
płacona, że kapitał w nie włożony mniej niż 3 od sta będzie czynił”6 *. Podjęte działania były,
jak się wydaje, całkowicie samodzielną inicjatywą księcia nie konsultowaną z jego „ministrem
hnansów” teściową Anną z Zamoyskich Sapieżynąb Anna Sapieżyna na przełomie lat 40. i po-
czątku 50. XIX w. rzadko pojawiała się w Paryżu, koncentrując swe działania w Królestwie,
a przede wszystkim w Galicji. Przebywała w Krasiczynie, przeżywając wraz z synem i jego
rodziną śmierć zmarłej na cholerę ukochanej wnuczki 16-letniej Zosi Sapieżanki. Pieniądze
przeznaczone na planowane zakupy pochodziły z rachunków nadzorowanych przez księżnę
Sapieżynę. Adam Jerzy Czartoryski nadwyrężając ten kapitał wierzył, że podejmowane działa-
nia przyniosą szybkie zyski i zdoła przed powrotem księżnej do Paryża zwrócić pożyczone bez
jej zgody pieniądze i jeszcze na tym zarobić. Niestety stało się inaczej. Niby zyskowna operacja
okazała się niewypałem8.

Chcąc ratować swe finanse i pokryć straty w funduszach publicznych, książę Czartory-
ski postanowił spieniężyć kilka obiektów ze swojej kolekcji9. Nie wiemy, ile dzieł przezna-
czył na sprzedaż - jedno jest pewne, że nie miały to być pamiątki narodowe. „Pottery10,

4 M. Złotorzycka, Falkenhagen-Zaleski Piotr [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, s. 358.

Na rachunku w domu handlowym Hall&Co w Londynie zarządzanym przez P. Falkenhagen Zaleskiego
w 1848 r. fundusz operacyjny wynosił 5220 funtów 14 pensów 5 szylingów, by w 1850 r. spaść do 4027
funtów 11 szylingów 2 pensów, a następnie w 1851 r. wzróść do 9049 funtów 5 szylingów 5 pensów (BC-
zart. rkps 7043, t. 53). Wydaje się, że ten wzrost wynikał z przesłania dodatkowych funduszy na przygo-
towywane zakupy, a nie z pomnożenia kapitałów.

5 B. Pol. w Paryżu rkps 765; B. Pol. w Paryżu rkps 787.

6 BCzart. rkps 7090, s. 670, List W.A. Czartoryskiego do A.J. Czartoryskiego, Londyn 19 VII 1850. Cena
zakupu akcji wyniosła 7 funtów 15 szylingów.

' BCzart. rkps 7043, t. 17, List A.J. Czartoryskiego do Anny z Zamoyskich Sapieżyny, Paryż 21 VII 1850.
„Witold pojechał do Londynu. Oba są tam i są w ciągu małej operacji finansowej, o której wkrótce donie-
siemy, lecz która, z góry powiem, nie ma najmniejszego hazardu”.

8 BCzart. rkps 6677, List P. Falkenhagen-Zaleskiego do A.J. Czartoryskiego. Londyn 23 I 1851. Infor-
muje, że zakup w chwili obecnej akcji kolei indyjskich przyniesie mały zysk, pokrywający tylko opłaty
i podatki.

9 BCzart. rkps 7090, s. 849, List A.J. Czartoryskiego do syna W.A. Czartoryskiego, Paryż 18 VII 1850.
„Nie trzeba zapominać, że to są fundusze Babuni i że trzeba je zwrócić tam gdzie z jej woli były, chyba,
że jej znaczną i bardzo pewną korzyść możemy przynieść.”

10 Paulus Potter (1625-1654) holenderski malarz pejzażysta i animalista. W zbiorach Czartoryskich jest
jego praca Krajobraz z krowami. Zob. BCzart. rkps 12 722, Katalog obrazów w zbiorach XX Czartoryskich
w Krakowie w 1878; BCzart. rkps 12 777, Katalog obrazów.