Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

Tadeusz Cieński

Z SYMBOLIKI IKONOGRAFICZNEJ
ŚLĄSKICH NAGROBKÓW PIASTOWSKICH XIV W.

Postać ludzka pod stopami podobizny zmar-
łego na tumbie średniowiecznej jest w Euro-
pie rzadkością. Wśród kilku przykładów, które
w ogóle wymienić można, aż dwa znajdują się
na Śląsku. Zaistniały tu widocznie szczególniej-
sze warunki, sprzyjające dwukrotnemu powtó-
rzeniu tego tak rzadko spotykanego motywu.

Śląsk jest w ciągu XIV w. terenem poważnej
aktywności artystycznej — także i w dziedzinie
plastyki. Powstają śląskie Madonny na lwie, po-
tem zaczyna się rozwijać twórczość typu Pięk-
nych Madonn. Obok tego podejmuje się tu twór-
czo dalekie czasem wzory obce, np. w plastyce
nagrobnej. Przejawiło się to także w zakresie
motywów ikonograficznych. I jak w początku
pierwszej połowy wieku przeszczepia się tu no-
wość ikonograficzna w plastyce nagrobnej Euro-
py środkowej — pochód na ścianach tumby
zmarłego, tak w drugiej połowie zjawia się tu
postać ludzka pod stopami podobizny zmarłe-
go — motyw prawie równie nowy, a nawet
znacznie rzadszy w skali europejskiej niż po-
przedni.

Pierwszy z tych nagrobków, tumba z podo-
bizną Henryka Pobożnego stojącego na postaci
Tatara, z punktu widzenia tego nowego motywu

nie stwarza jeszcze problemu w tym stopniu,
co drugi z nich, tzw. nagrobek Mechtyldy gło-
gowskiej. Przedstawia on księżnę głogowską
stojącą również na postaci ludzkiej, jednakże
zagadkowej w swej identyfikacji.

Nagrobek Henryka Pobożnego nie był do-
tąd rozpatrywany pod tym kątem widzenia, na-
tomiast tzw. nagrobek Mechtyldy Głogowskiej
był przedmiotem rozprawy 1, w której zagadni;-
nie to, mimo sumienności autora nie znalazło
w pełni zadawalającego rozwiązania. W tych
warunkach zagadnienie dotyczące tych postaci
jako now7ego motywu ikonograficznego pozosta-
je nadal otwarte.

Jest ono rozumiane jako zagadnienie p o-
chodzenia tego motywu ikonograficznego,
a wtedy dotyczy elementów odpowiadających
mu w podobnych zabytkach na tym miejscu,
oraz go tu w rozwoju bezpośrednio poprzedza-
jących. Następnie rozumiane jest także jako za-
gadnienie znaczenia tego motywu — wte-
dy dotyczy osoby względnie przedmiotu w nim
przedstawionego bezpośrednio lub symbolicznie
oraz stosunku w jakim pozostaje do podobizny
zmarłego — wraz z jego interpretacją na sze-
rokim tle danej chwili historycznej 2.

I. KONWENCJONALNY CHARAKTER PLASTYKI NAGROBNEJ

Średniowieczna plastyka nagrobna zajmowa-
ła stanowisko szczególniejsze w całokształcie
plastyki średniowiecznej. Utrwalała bowiem po-
stać jednostki współczesnej w okresie, w którym
poza tym tylko postać związana z pismem i tra-
dycją kościoła uchodziła za nadającą się do pla-
stycznego przedstawienia3. Wydaje się więc
oczywiste, że wobec tego wykształciła pewne za-
sady własne, które z jednej strony stanowiły
jakby pomost wiążący ją z plastyką monumen-
talną, niesepulkralną, z drugiej zaś nadawały

jej piętno odrębne, jako sztuce służącej zara-
zem jednostce i kościołowi. Wykształcenie się
ich nie przyszło bez trudności. Powtarzane za-
kazy grzebania zmarłych po kościołach, podej-
mowane przez synody4, nie przeszkodziły jed-
nak ich stopniowemu ukonstytuowaniu się
w formie konwencjonalnych zasad pospolicie
przestrzeganych, zwłaszcza w XIII i jeszcze
w XIV w. Niektóre z nich przydać się mogą
w interpretacji powtarzających się motywów
ikonograficznych w nagrobkach, tym bardziej