DOI article:
Miscellanea
DOI article:Bińkowska, Iwona: Promenada wrocławska: Geneza powstania i pierwsze lata istnienia
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13735#0194
104
Iwona Binkowska
R. Biircknera i A. Weissa3, mające dla nas, podob-
nie jak artykuły w prasie, wartość głównie źród-
łową.
Pierwszą opartą na wnikliwych badaniach ar-
chiwalnych pracą poświęconą w całości terenom
pofortyfikacyjnym był artykuł H. Markgrafa
z 1887 r.4, praca ta jednak dotyczy tylko okresu
1807— 1813. E. Kieseritzky jest autorem kolejnego,
również szeroko udokumentowanego archiwalia-
mi, opracowania z 1903 r.5 Po raz pierwszy
przedstawił on dokładną historię sporów między
wojskowym i cywilnym komisarzem miasta o spo-
sób zagospodarowania terenów pofortyfikacyj-
nych. Autor zajął się jednak głównie tą częścią
terenów, które zostały sprzedane prywatnym właś-
cicielom w formie działek budowlanych. Problem
Promenady jako założenia urbanistycznego nie
interesował go szczególnie. Wnioski Kieseritz-
ky'ego dotyczyły ustalenia atrakcyjności poszcze-
gólnych działek dla mieszkańców Wrocławia
i konsekwencji, jakie miało to w dziedzinie społe-
cznej i ekonomicznej. Pierwszą ocenę Promenady,
z punktu widzenia ówczesnej myśli urbanistycznej,
zawarł dopiero w swym artykule z 1921 r.
H. Richter, zajmujący się rozwojem przestrzennym
Wrocławia w XIX i XX w.6 Krótkie wzmianki
0 Promenadzie znaleźć można także w wielu
przewodnikach przedwojennych, nie są to jednak
wiadomości rozszerzające znacznie wiedzę na ten
temat. Teksty te dokumentują raczej poczucie
dumy i satysfakcji wrocławian z posiadania tak
pięknych terenów spacerowych. W literaturze pol-
skiej poświęconej rozwojowi urbanistycznemu
Wrocławia Promenada została omówiona pokrót-
ce w pracach J. Pudelki7, W. Kononowicz8
1 w opracowaniu zbiorowym K. Maleczyńskiego,
3 R. Biirckner, J. Stein, Geschichte der Sladt Breslau von
ihrer Grundung bis auf die neueste Zeit, Breslau 1851, t. 2, s.
128 — 178; J. Stein, Geschichte der Stadt Breslau in neunzehnten
Jahrhundert, Breslau 1884, s. 59; A. Weiss, Chronik der Stadt
Breslau von Altesten bis zur neuesten Zeit, Breslau 1888,s.
1089-1108.
4 H. Markgraf, Die Entfestigung Breslaus und die
Geschenkweise Uberlassung des Festungsterrains an die Stadt
1807—1813, „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte und Alther-
thum Schlesiens", nr 21, 1887, s. 47-115.
5 E. Kieseritzky, Das Geldnde der ehemaligen Festung
Breslau 1813-1870, Breslau 1903, s. 13-31.
6 H. Richter, Breslau ais Gartensladt, [w:] Deutschlands
Stddtebau — Breslau, Berlin 1921, s. 62 nn.
7 J. Pudełko, Rozwój urbanistyczny Wrocławia 1806 — 1945,
[w:] Z. Świechowski (red.), Wrocław, jego dzieje i kultura,
Warszawa 1978, s. 380.
8 W. Kononowicz, Przemiany formy urbanistycznej Wroc-
ławia w XIX i na początku XX w., Wrocław 1974 (mps
w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej).
M. Morelowskiego i A. Ptaszyckiej9. Najszerzej na
temat programu rekreacyjno-reprezentacyjnego
pisała W. Kononowicz. Niewiele uwagi poświęca-
no także postaci architekta Johanna Friedricha
Knorra — uznanego powszechnie za twórcę Pro-
menady. Jedyny obszerniejszy artykuł na jego
temat znajduje się w pierwszym tomie zbiorowej
pracy Schlesische Lebensbilder10, a krótką wzmian-
kę o tym artyście zamieścił także Thieme-Bec-
ker11.
Wśród źródeł nie opublikowanych zachowało się
wiele dokumentów gromadzonych przez magistrat
wrocławski, przechowywanych obecnie w Pań-
stwowym Archiwum Wojewódzkim w dziale „Akt
miasta Wrocławia". Dopiero po 1840 r. zaczęto
osobno grupować akta dotyczące samej Promena-
dy. Są to: „Promenadę in die Stadt 1840-1885"12
i „Promenadę Inspektor Stadt-Gartner"13', obejmu-
jące dokumenty od 1848 r. Rozbicie wcześniej-
szych dokumentów14, dotyczących Promenady, na
akta o różnej tematyce było poważną przeszkodą
w opracowaniu całości materiałów. Dokładne
prześledzenie dziejów tych terenów jest możliwe
dopiero poczynając od 1840 r. Oprócz dokumen-
tów pisanych i literatury, do badań posłużyły
plany Wrocławia z lat 1813-183015 (plany dato-
wane na lata: 1819, 1822 i 1827 oraz niedatowany,
prawdopodobnie ok. 1821). Ponadto bardzo przy-
datne okazały się grafiki i akwarele z tego okresu
przedstawiające widoki fragmentów Promenady.
* *
Powstanie we Wrocławiu założenia urbanistycz-
no-parkowego zwanego Promenadą było wyni-
kiem wielu czynników mających swoje korzenie
w wieku XVIII. Wiązało się bezpośrednio z sytua-
cją polityczną, ekonomiczną i sanitarną miasta.
Wrocław w 1806 r. liczył już około 60 tysięcy
9 K. Maleczyński, M. Morelowski, A. Ptaszycka,
Wrocław — rozwój urbanistyczny, Warszawa 1956, s. 133.
10 Schlesische Lebensbilder, I: F. Andreae, M. Hippe,
O. Schwarzer, H. Wendt (hrsg.), Schlesier des 19. Jahrhun-
derts, Breslau 1922, s. 292-295 (autor artykułu: H. Wendt).
11 U. Thieme, F. Becker, Allgemaines Lexikon der bilden-
den Kiinstler von der Antike bis zur Gegenwart, Bd. 21, Leipzig
1927, s. 32.
12 Sygn. 15115-15120.
13 Sygn. 15128.
14 Do 1840 r. dokumenty dotyczące Promenady były gro-
madzone w aktach prac rozbiórkowych fortyfikacji z lat
1807-1813 (woluminy o sygnaturach 14990-14994), a także
w aktach dotyczących zadrzewiania (sygn. 15129—15131).
15 Wykorzystane zostały plany znajdujące się w zbiorach
Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W WAP ponadto znaj-
duje się plan sytuacyjny z lat dwudziestych XIX w., dotyczący
okolic fosy między ul. Świdnicką i obecnym pl. 1 Maja.
Iwona Binkowska
R. Biircknera i A. Weissa3, mające dla nas, podob-
nie jak artykuły w prasie, wartość głównie źród-
łową.
Pierwszą opartą na wnikliwych badaniach ar-
chiwalnych pracą poświęconą w całości terenom
pofortyfikacyjnym był artykuł H. Markgrafa
z 1887 r.4, praca ta jednak dotyczy tylko okresu
1807— 1813. E. Kieseritzky jest autorem kolejnego,
również szeroko udokumentowanego archiwalia-
mi, opracowania z 1903 r.5 Po raz pierwszy
przedstawił on dokładną historię sporów między
wojskowym i cywilnym komisarzem miasta o spo-
sób zagospodarowania terenów pofortyfikacyj-
nych. Autor zajął się jednak głównie tą częścią
terenów, które zostały sprzedane prywatnym właś-
cicielom w formie działek budowlanych. Problem
Promenady jako założenia urbanistycznego nie
interesował go szczególnie. Wnioski Kieseritz-
ky'ego dotyczyły ustalenia atrakcyjności poszcze-
gólnych działek dla mieszkańców Wrocławia
i konsekwencji, jakie miało to w dziedzinie społe-
cznej i ekonomicznej. Pierwszą ocenę Promenady,
z punktu widzenia ówczesnej myśli urbanistycznej,
zawarł dopiero w swym artykule z 1921 r.
H. Richter, zajmujący się rozwojem przestrzennym
Wrocławia w XIX i XX w.6 Krótkie wzmianki
0 Promenadzie znaleźć można także w wielu
przewodnikach przedwojennych, nie są to jednak
wiadomości rozszerzające znacznie wiedzę na ten
temat. Teksty te dokumentują raczej poczucie
dumy i satysfakcji wrocławian z posiadania tak
pięknych terenów spacerowych. W literaturze pol-
skiej poświęconej rozwojowi urbanistycznemu
Wrocławia Promenada została omówiona pokrót-
ce w pracach J. Pudelki7, W. Kononowicz8
1 w opracowaniu zbiorowym K. Maleczyńskiego,
3 R. Biirckner, J. Stein, Geschichte der Sladt Breslau von
ihrer Grundung bis auf die neueste Zeit, Breslau 1851, t. 2, s.
128 — 178; J. Stein, Geschichte der Stadt Breslau in neunzehnten
Jahrhundert, Breslau 1884, s. 59; A. Weiss, Chronik der Stadt
Breslau von Altesten bis zur neuesten Zeit, Breslau 1888,s.
1089-1108.
4 H. Markgraf, Die Entfestigung Breslaus und die
Geschenkweise Uberlassung des Festungsterrains an die Stadt
1807—1813, „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte und Alther-
thum Schlesiens", nr 21, 1887, s. 47-115.
5 E. Kieseritzky, Das Geldnde der ehemaligen Festung
Breslau 1813-1870, Breslau 1903, s. 13-31.
6 H. Richter, Breslau ais Gartensladt, [w:] Deutschlands
Stddtebau — Breslau, Berlin 1921, s. 62 nn.
7 J. Pudełko, Rozwój urbanistyczny Wrocławia 1806 — 1945,
[w:] Z. Świechowski (red.), Wrocław, jego dzieje i kultura,
Warszawa 1978, s. 380.
8 W. Kononowicz, Przemiany formy urbanistycznej Wroc-
ławia w XIX i na początku XX w., Wrocław 1974 (mps
w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej).
M. Morelowskiego i A. Ptaszyckiej9. Najszerzej na
temat programu rekreacyjno-reprezentacyjnego
pisała W. Kononowicz. Niewiele uwagi poświęca-
no także postaci architekta Johanna Friedricha
Knorra — uznanego powszechnie za twórcę Pro-
menady. Jedyny obszerniejszy artykuł na jego
temat znajduje się w pierwszym tomie zbiorowej
pracy Schlesische Lebensbilder10, a krótką wzmian-
kę o tym artyście zamieścił także Thieme-Bec-
ker11.
Wśród źródeł nie opublikowanych zachowało się
wiele dokumentów gromadzonych przez magistrat
wrocławski, przechowywanych obecnie w Pań-
stwowym Archiwum Wojewódzkim w dziale „Akt
miasta Wrocławia". Dopiero po 1840 r. zaczęto
osobno grupować akta dotyczące samej Promena-
dy. Są to: „Promenadę in die Stadt 1840-1885"12
i „Promenadę Inspektor Stadt-Gartner"13', obejmu-
jące dokumenty od 1848 r. Rozbicie wcześniej-
szych dokumentów14, dotyczących Promenady, na
akta o różnej tematyce było poważną przeszkodą
w opracowaniu całości materiałów. Dokładne
prześledzenie dziejów tych terenów jest możliwe
dopiero poczynając od 1840 r. Oprócz dokumen-
tów pisanych i literatury, do badań posłużyły
plany Wrocławia z lat 1813-183015 (plany dato-
wane na lata: 1819, 1822 i 1827 oraz niedatowany,
prawdopodobnie ok. 1821). Ponadto bardzo przy-
datne okazały się grafiki i akwarele z tego okresu
przedstawiające widoki fragmentów Promenady.
* *
Powstanie we Wrocławiu założenia urbanistycz-
no-parkowego zwanego Promenadą było wyni-
kiem wielu czynników mających swoje korzenie
w wieku XVIII. Wiązało się bezpośrednio z sytua-
cją polityczną, ekonomiczną i sanitarną miasta.
Wrocław w 1806 r. liczył już około 60 tysięcy
9 K. Maleczyński, M. Morelowski, A. Ptaszycka,
Wrocław — rozwój urbanistyczny, Warszawa 1956, s. 133.
10 Schlesische Lebensbilder, I: F. Andreae, M. Hippe,
O. Schwarzer, H. Wendt (hrsg.), Schlesier des 19. Jahrhun-
derts, Breslau 1922, s. 292-295 (autor artykułu: H. Wendt).
11 U. Thieme, F. Becker, Allgemaines Lexikon der bilden-
den Kiinstler von der Antike bis zur Gegenwart, Bd. 21, Leipzig
1927, s. 32.
12 Sygn. 15115-15120.
13 Sygn. 15128.
14 Do 1840 r. dokumenty dotyczące Promenady były gro-
madzone w aktach prac rozbiórkowych fortyfikacji z lat
1807-1813 (woluminy o sygnaturach 14990-14994), a także
w aktach dotyczących zadrzewiania (sygn. 15129—15131).
15 Wykorzystane zostały plany znajdujące się w zbiorach
Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W WAP ponadto znaj-
duje się plan sytuacyjny z lat dwudziestych XIX w., dotyczący
okolic fosy między ul. Świdnicką i obecnym pl. 1 Maja.