Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (15.1991)

IWONA BINKOWSKA (Wrocław)

PROMENADA WROCŁAWSKA
GENEZA POWSTANIA I PIERWSZE LATA ISTNIENIA*

Tematem niniejszego artykułu jest geneza założe-
nia Promenady wrocławskiej i jej pierwsza forma
artystyczna. Promenada, podobnie jak wszystkie
elementy miasta, ulegała i nadal ulega, w swej
półtorawiecznej historii, ciągłym przeobrażeniom.
Ze względu jednak na obszerność tego problemu
ograniczono temat do początkowego tylko okresu
funkcjonowania Promenady i opinii o niej wśród
ówczesnych mieszkańców miasta.

Wrocław był jednym z wielu miast europejskich,
które w 2 połowie XVIII i początkach następnego
wieku borykały się z podobnymi problemami. Nie
rozwiązane kwestie sanitarne, komunikacyjne,
a także brak wolnych, nie zabudowanych prze-
strzeni uniemożliwiały miastu spełnianie podsta-
wowych funkcji społecznych związanych z wyjąt-
kowo rozwijającym się w tym czasie przemysłem
i handlem. Należy również wspomnieć o wzroście
oczekiwań mieszkańców, którzy coraz częściej
zwracali uwagę na warunki zdrowego i wygodnego
życia. Pojawiający się w tym czasie zwrot ku
ideom funkcjonalności i racjonalizmu znalazł swo-
je odbicie także w planowaniu rozwoju przestrzen-
nego miasta. Równoczesne zainteresowanie przy-
rodą jako pierwotnym i niezbędnym elementem
otoczenia człowieka, wywołało w wielu krajach
potrzebę wkomponowania w miasta większych lub
mniejszych skupisk zieleni umożliwiających od-
poczynek i bezpośredni kontakt z przyrodą1. Za-
kończyła się epoka tworzenia przede wszystkim
prywatnych ogrodów, będących azylem dla poje-
dynczych właścicieli. Coraz częściej zaczynano
uwzględniać zieleń dostępną wszystkim mieszkań-
com miasta lub jakiejś dzielnicy. W różnych kra-
jach idee te znajdowały inne realizacje.

* Artykuł jest skrótem pracy magisterskiej napisanej pod
kierunkiem doc. dr hab. Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej na Uniwer-
sytecie Wrocławskim w 1987 r.

1 Por. P. Sica, Storia cleliurbanistica. 11 settecento, [b.m.]
1976.

Podstawowym warunkiem swobodnego projek-
towania zieleni była możliwość przekroczenia linii
istniejących systemów fortyfikacji. Ułatwioną sytu-
ację miały tzw. miasta otwarte, których jednak do
początku XIX w. było w Europie niewiele. Liczba
takich miast w Niemczech zwiększyła się radykal-
nie w wyniku wojen napoleońskich, ponieważ
większość twierdz zdobytych przez wojska fran-
cuskie otrzymała rozkaz zburzenia fortyfikacji.
W miastach, które w ten sposób uzyskały nagle
nowe obszary do zagospodarowania, pojawiła się
tendencja do przeznaczania pasa terenów pofor-
tyfikacyjnych na parki publiczne. Jednym z takich
miast był Wrocław, obok Mannheimu, Dusseldor-
fu, Bremy, Lipska i innych2. Jednak Promenada
wrocławska zajmuje wśród podobnych rozwiązań
europejskich miejsce wyjątkowe. Rozplanowanie
jej jeszcze przed rokiem 1813 i ukształtowanie,
w formie w pełni dojrzałej, w przeciągu niecałego
dziesięciolecia świadczy niezbicie, że jest to pierw-
sze w całości zrealizowane założenie tego typu
w Europie.

Jak dotąd, nie pojawiła się żadna praca po-
święcona Promenadzie, która podkreśliłaby jej
wyjątkowe znaczenie w historii urbanistyki. Za-
zwyczaj Promenada była tylko wspominana
w związku z likwidacją fortyfikacji. Najwcześniej-
sze dane na jej temat znajdują się w prasie dzie-
więtnastowiecznej; po materiały sięgnięto do
trzech ważnych, ukazujących się wówczas czaso-
pism wrocławskich: „Der Breslauische Erzahler",
„Schlesische Provinzialblatter" i „Neue Breslauer
Zeitung" (od 1827 r. tytuł zmieniony na „Breslauer
Zeitung"). W 2. połowie XIX w. pojawiły się
pierwsze historyczne opracowania, dotyczące naj-
nowszych dziejów Wrocławia, autorstwa J. Steina,

2 R. Wurzer, Die Gestaltung der deutschen Stadt im 19.
Jahrhundert, [w:] Die deułsche Stadt, Miinchen 1974, s. 9 — 33.