Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (15.1991)

156

Recenzje i omówienia

poświęcił teatrowi nic padła nazwa teatru „Kalte Asche", który
działał od 1755 do 1843 r., a podobno zaliczał się do najlep-
szych scen niemieckich.

Z zagadnień życia religijnego śliskiej społeczności protestan-
ckiej Hutter omówił szerzej problemy narzuconej przez Fryde-
ryka Wilhelma III unii kościołów luterańskiego i reformowane-
go. Ludność niechętnie przyjmowała to zjednoczenie obu
wyznań, także sami luteranie, których była większość, opierali
się nadmiernej ingerencji państwa w sprawy kościelne. Naj-
więcej dokumentów zgromadzono dla zilustrowania działalno-
ści dwóch wybitnych, wywodzących się zc Śląska postaci pro-
testantyzmu — Friedricha Schleicrmachera, teologa kościoła
reformowanego, i Johanna Gottfricda Scheibcla, przywódcy
lutcrańskich separatystów (starolutcranów). Działalność koś-
cioła katolickiego w omawianej epoce przedstawił Johann
Kohler ukazując różne wiążące się z tym tematem zagadnienia:
starania ultramontantów ukoronowane w 1840 r. odwołaniem
biskupa von Sedlnitzyego, działalność filozoficzno-teologiczna
uniwersytetu, powstanie sekty niemieckich katolików (A. Thei-
ner i J. Rongc), a także działalność charytatywną i nauczyciels-
ką zakonów, które nie zostały sekularyzowanc. Historię śląs-
kich Żydów w drugiej ćwierci 19. wieku ukazał Peter Maser,
podkreślając najważniejsze jej momenty, a więc równoupraw-
nienie Żydów w 1812 r., ich rozwijającą się działalność, budowę
synagog, szpitali, utworzenie teologicznego seminarium żydow-
skiego. Ciekawe jest spostrzeżenie autora, że Żydzi śląscy

włączali się w tutejszą społeczność często przez chrzest. Wy-
stawa „Żydzi we Wrocławiu 1850—1950", zorganizowana
w Muzeum Architektury we Wrocławiu w 1989 r., ukazała
ogromny wkład Żydów w gospodarkę i kulturę miasta, którego
podwaliny powstały już w pierwszej połowie 19. wieku.

Na zakończenie tego ogólnego omówienia całości wydawnic-
twa warto zaznaczyć, że pominięto w nim niektóre dziedziny
życia na Śląsku i to dość dla tego regionu charakterystyczne.
Tak np. brak jest rozdziału o rozwoju uzdrowisk, o których
dowiadujemy się jedynie fragmentarycznie przy okazji omawia-
nia szklarstwa, a zwłaszcza mody kobiecej (Hildę Heidelmann),
która tworzyła się właśnie w uzdrowiskach. W okresie bieder-
meieru działało na Dolnym Śląsku dziewięć uzdrowisk z naj-
bardziej znanym Szczawnem na czele. Brakuje osobnego omó-
wienia rozwoju szkolnictwa, nie ma też rozdziału dotyczącego
urbanistyki, zwłaszcza samego miasta Wrocławia. Sprawy na-
rodowościowe, myślę, że świadomie nie zostały poruszone,
chociaż na pewno nie były one bez znaczenia dla samego
Śląska i dla stosunku Śląska do innych prowincji niemieckich.
Teksty opracowań wyraźnie i słusznie wskazują na niemiecki
charakter kultury ówczesnego Śląska orientującej się coraz
wyraźniej na Berlin. Chociaż w tym okresie ludność polska
zamieszkiwała nie tylko na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie,
ale także na Dolnym Śląsku, a nawet we Wrocławiu, warstwę
kulturotwórczą tworzyli niemieccy Ślązacy lub przybysze z in-
nych stron Niemiec.

MARIA STARZEWSKA (Wrocław)

Wkręt/u sztuki śląskiej pierwszej polowy XX wieku. Pod red. Zygmunta Świechowskiego, Wrocławskie
Towarzystwo Naukowe. Rozprawy Komisji Historii Sztuki, t. XI, Wrocław 1983, 136 s., 101 ił.

Publikacja obejmuje referaty wygłoszone na sesji wyjazdowej
Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego w listopadzie 1978 r.
Dotyczą one, z wyjątkiem referatu Ireny Huml, sztuki śląskiej
pierwszej połowy 20. wieku i obejmują zagadnienia z zakresu
architektury, malarstwa i rzemiosła artystycznego. W przed-
mowie redaktor podkreśla znaczenie niedawno dopiero pod-
jętych badań nad sztuką pierwszej polowy naszego stulecia,
dotyczących między innymi wybitnej roli w tym okresie Akade-
mii Wrocławskiej. Wszystkie artykuły dotyczące architektury
i malarstwa wyraźnie unaoczniają to duże znaczenie uczelni
wrocławskiej w latach przed pierwszą wojną i w okresie
międzywojennym, a także brak oddźwięku w ówczesnym społe-
czeństwie dla haseł przez nią głoszonych.

Dwa artykuły dotyczą architektury: Vladimira Ślapety, Ar-
chitekci Wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych i Rzemiosła
Artystycznego, oraz Ernesta Niemczyka, Historyzm i antyhis-
toryzm w architekturze na przykładzie dziel wrocławskich okresu
1900-1933. Ślapcta, syn czeskiego architekta Lubomira, wy-
kształconego we Wrocławskiej Akademii, przedstawia historię
rozwoju architektury wrocławskiej i przemiany, które inicjowała
Akademia. Przede wszystkim omawia znaczenie Hansa Poelziga
jako lego, który Szkolę Sztuki, istniejącą już od ostatnich lat 18.
wieku, podniósł do rangi Akademii. Autor ukazuje szerzej
działalność niektórych architektów okresu międzywojennego:
Adolfa Radinga, dla którego problem architektoniczny zwią-

zany był zawsze z psychologicznie prawidłowym rozwiąza-
niem przestrzennym wnętrza (kino „Przodownik", 1925, wie-
żowiec na wystawie WUWA, 1929 r.), Hansa Scharouna,
najwybitniejszego z ówczesnych architektów wrocławskich,
który każde rozwiązanie traktował indywidualnie (projekt
szkoły na Sępolnie 1928 r., dom typu hotelowego na wystawie
WUWA, 1929 r.), Heinricha Lautcrbacha, wychowanka Akade-
mii, organizatora wystawy WUWA (domy mieszkalne na
Polance). Ślapcta uwzględnił w twórczości Lautcrbacha nie
znane przykłady z terenu Czech i Moraw (willa Jaroslava
Haska w Jabloncu nad Nysą, 1930 r.). Autor przedstawia
ostatnie lata działalności Akademii, ataki kręgów konserwaty-
wnych po wystawie 1929 r. (WUWA — Wohnung und Werk-
raum), które w końcu doprowadziły do zamknięcia Akademii
w 1932 r. Swój referat kończy Ślapcta cytatem z programu
dydaktyki artystycznej, opracowanego właśnie wówczas przez
Radinga i Scharouna, programu o wymowie głęboko humanis-
tycznej, którego realizacja w ustroju totalitarnym późniejszych
Niemiec nie była możliwa: „Die Unsterhiichkeit eines Volkes,
d.h. seine unsterbliche lebendige Wirkung uber die Zeit seines
politischen und wirtschaftlichen Lebens hinaus liegt in seiner
geistigen Leistung, die ohne die Kunst so wenig zu denken ist, wie
ein Kórper ohne seine seelische Erfulltheii".

Z innego punktu widzenia zajmuje się architekturą wrocław-
ską Ernest Niemczyk. Przedstawia rozwój postaw artystycz-