DOI Artikel:
Ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu
DOI Artikel:Gajewska, Elżbieta: Neogotyckie szkło prasowane: Uwagi o mechanizacji produkcji sklarskiej w 1 połowie XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13735#0295
ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO WE WROCŁAWIU
ELŻBIETA GAJEWSKA (Wrocław)
NEOGOTYCKIE SZKŁO PRASOWANE. UWAGI O MECHANIZACJI
PRODUKCJI SZKLARSKIEJ W 1 POŁOWIE XIX WIEKU
W kolekcji kilkudziesięciu prasowanych naczyń szklanych
z XIX i początków XX w. Muzeum Narodowego we Wroc-
ławiu znajdują się trzy zabytki zdobione reliefową dekoracją
neogotycką. Są to dwa pucharki w formie kielichów i niewielka
patera.
Przemysłową technikę prasowania szkła za pomocą metalo-
wego tłoka w formach metalowych zaczęto stosować dopiero
w początkach XIX w. Naczyniowe, proste formy ze szkła
prasowanego uzyskiwano przy zastosowaniu jedno- lub wiclo-
dzielnej formy i tłoka (talerze, naczynia o równoległych ścian-
kach). Natomiast w połączonej technice prasowano-dmuchanej
powstawały bardziej skomplikowane w kształcie naczynia,
które w wypadku prasowania za pomocą tłoka są gładkie,
natomiast dmuchane w formie mają delikatne wklęśnięcia
odpowiadające reliefom zewnętrznym.
Pierwsze, dziewiętnastowieczne formy do wytłaczania szkła
prasowanego, wykonane były ze stopów miedzi (mosiądz, brąz),
które odznaczały się dobrymi właściwościami cieplnymi i pod-
dawały się łatwo obróbce. Były jednak bardzo kosztowne.
W roku 1847 J. Magoun opatentował w Stanach Zjednoczo-
nych żeliwną formę do prasowania szkła. Ówczesne żeliwo
miało jednak wiele wad, a wyroby z takich form miały
nierówną, często spękaną powierzchnię. Jakość form szklars-
kich podniosła się znacznie dopiero wtedy, gdy w 1866 r.
w Stanach Zjednoczonych użyto do ich wyrobu żeliwa modyfi-
kowanego1. W Europie zastosowano ten wynalazek kilka lat
później. Formy szklarskie chromowe i pełnoniklowe stosowano
dopiero od lat dwudziestych XX w. Ważnym problemem
w produkcji szkła prasowanego było ogrzanie form do od-
powiedniej temperatury tak, aby powierzchnia wytłaczanego
szkła nie pokrywała się spękaniami. Piec do ogrzewania form
opatentowano dopiero w 1860 r.2 W 1810 r. wynaleziono
w Anglii zmechanizowaną prasę szklarską, a w latach
1810—1820 w Stanach Zjednoczonych skonstruowano prasę
szklarską z metalowym tłokiem, przegubową, ręczno-mechani-
czną, jednostanowiskową3. W następnych latach została ona
wprowadzona w hutach europejskich: Anglii, Francji, Belgii.
Około 1810 r. w Stanach Zjednoczonych zaczęto produkować
imitacje kryształowych szkieł anglo-irlandzkich techniką dmu-
chania w formie wielodzielnej, natomiast w latach 1827—1829
E. Robinson rozwinął technikę prasowanego szkła naczyniowe-
go4. Szkła te w dużej części zdobione były dekoracją neogotyc-
1 A. Sm rcek, Strojni ttarocani skla, Praha 1987, s. 142; konsultacje ustne — inż.
Lutosław Lichota.
2 Ibidem, s. 142.
3 H. E. Bernath. Die Glasfubrikation, Braunschweig 1875, s. 474; C. Schack.
Die Glaskunsl, Miinchen 1986, s. 24; W. Nowotny, Technologia szklą, cz. 1,
Warszawa 1981, s. 10.
4 O. Drahotova, Szkło europejskie. Warszawa 1984, s. 198-190; Smrdek. op
cii, s. 142.
ką, o innym jednak stylu niż europejski. W 1 połowie XIX w.
powstało w Stanach Zjednoczonych kilkanaście wytwórni szkła
prasowanego skupionych w centrach: Nowa Anglia, Massachu-
setts, Pittsburgh (rejon środkowo-zachodni), stany Środko-
wo-Wschodniego wybrzeża.
W Europie rozpoczął się także wyścig technologiczny o to,
która z hut szybciej i lepiej opanuje technikę produkcji szkła
prasowanego i prasowano-dmuehanego. Od 1810 r. huta i rafi-
neria szkła, Cristalleries et Verreries de St. Louis w St.
Louis-les-Bitche w Lotaryngii, przejęła angielską metodę praso-
wania szkła posługując się wykradzionym stemplem5. Począt-
kowo produkowano imitacje tzw. „szlifu angielskiego" ze szkła
ołowiowego6. W latach trzydziestych XIX w. produkcję szklą
prasowanego i prasowano-dmuehanego podjęto w hutach:
Baccarat w Paryżu, Choisy-le-Roi pod Paryżem, Bercy oraz
Val-Saint-Lambert i Zonde w Namur w Belgii. W Anglii
w 1831 r. A. Pellat zaprojektował urządzenie do produkcji szkła
prasowanego wzorowane na maszynach amerykańskich. Wcze-
sne, prasowane szkło angielskie powstawało w: Midlans, Dud-
ley, Birmingham — firmy: Rice Harris and Sons i Bacchus and
Green (patent 1834), Stoubridge — firmy Richarrdson i Wheely
and Dawis7. W latach trzydziestych XIX w. rozpoczęto produ-
kcję szkła prasowanego na obszarze dzisiejszych Czech: od
1833 w hucie Novy Svet (Neuwelt) na północy kraju, od
1836 — w hucie Johanna Meyera w Adolfov koło Vimperku
w Czeskim Lesie (Adolf bei Winterberg)8, a także w Slavonii
(obecnie w Jugosławii) w hucie B. J. Lobmeyera w Marien-
thal9, dokąd sprowadzono z Francji hutników, formy i maszy-
ny. Jedną z pierwszych hut w Niemczech była wytwórnia C. W.
Schellera w Haidemiihle koło Spremberg, założona w 1844 r.10
W latach sześćdziesiątych XIX w. w hucie Jifikovo Udoli na
Novohradsku (Georgcnthal bei Gratzen) w południowych Cze-
5 Huta założona przed rokiem 1600. Od lat osiemdziesiątych XVIII w. produko-
wała szkło ołowiowe szlifowane, a także szkło powlekane. Od 1829 huta funkc-
jonowała jako Compagnie des Verreries et Cristalleries de St. Louis. W początkach
XIX w. zaczęto tu wytwarzać szkło ołowioWe, szlifowane „w brylant" na modłę
angielską, a od 1810 wprowadzono metodę prasowania szkła metalowymi stemp-
lami, imitując szkło szlifowane angielskie. W 2 ćwierci XIX w. szkło prasowane stało
się głównym produktem tej wytwórni i konkurowało z produktami drugiej najwięk-
szej huty francuskiej: Baccarat w Paryżu. Od 1918 wytwórnia działała jako
Compagnie des Cristalleries de St. Louis.
6 B. Mund, Historisnius. Kunsthandwerk und Industrie in Zeitalter der Weltaus-
stellunaen, 2 Aufl., Berlin 1983, s. nlb. 288, 289.
7 Drahotova, op cit., s. 191; Ch. Sełlner, Glas in der Yercielfaltigung vom
Gebrauchsgegenstand zum Kunslobjekt, Bamberg 1986, s. 18; G. E. Pazaurek,
Gldser der Empire- und Biederreierzeit, Leipzig 1923, s. 36.
8 A. Adlerova, Pressglass - Tradition und Gegenwart, „Glasrevue", XXVIII
(1973), H. 3, s. 6; Pazaurek, op cit., s. 36; D. Sindclaf, Ćeske llsocane sklo [kat.
wyst.], Gottwaldov 1972, s. 8.
9 Bernath, op cit., s. 75.
10 A. Polak, Szkło i jego historia. Warszawa 1978, s. 295; Adlerova, op cit., s. 6;
Pazaurek, op cit., s. 26.
ELŻBIETA GAJEWSKA (Wrocław)
NEOGOTYCKIE SZKŁO PRASOWANE. UWAGI O MECHANIZACJI
PRODUKCJI SZKLARSKIEJ W 1 POŁOWIE XIX WIEKU
W kolekcji kilkudziesięciu prasowanych naczyń szklanych
z XIX i początków XX w. Muzeum Narodowego we Wroc-
ławiu znajdują się trzy zabytki zdobione reliefową dekoracją
neogotycką. Są to dwa pucharki w formie kielichów i niewielka
patera.
Przemysłową technikę prasowania szkła za pomocą metalo-
wego tłoka w formach metalowych zaczęto stosować dopiero
w początkach XIX w. Naczyniowe, proste formy ze szkła
prasowanego uzyskiwano przy zastosowaniu jedno- lub wiclo-
dzielnej formy i tłoka (talerze, naczynia o równoległych ścian-
kach). Natomiast w połączonej technice prasowano-dmuchanej
powstawały bardziej skomplikowane w kształcie naczynia,
które w wypadku prasowania za pomocą tłoka są gładkie,
natomiast dmuchane w formie mają delikatne wklęśnięcia
odpowiadające reliefom zewnętrznym.
Pierwsze, dziewiętnastowieczne formy do wytłaczania szkła
prasowanego, wykonane były ze stopów miedzi (mosiądz, brąz),
które odznaczały się dobrymi właściwościami cieplnymi i pod-
dawały się łatwo obróbce. Były jednak bardzo kosztowne.
W roku 1847 J. Magoun opatentował w Stanach Zjednoczo-
nych żeliwną formę do prasowania szkła. Ówczesne żeliwo
miało jednak wiele wad, a wyroby z takich form miały
nierówną, często spękaną powierzchnię. Jakość form szklars-
kich podniosła się znacznie dopiero wtedy, gdy w 1866 r.
w Stanach Zjednoczonych użyto do ich wyrobu żeliwa modyfi-
kowanego1. W Europie zastosowano ten wynalazek kilka lat
później. Formy szklarskie chromowe i pełnoniklowe stosowano
dopiero od lat dwudziestych XX w. Ważnym problemem
w produkcji szkła prasowanego było ogrzanie form do od-
powiedniej temperatury tak, aby powierzchnia wytłaczanego
szkła nie pokrywała się spękaniami. Piec do ogrzewania form
opatentowano dopiero w 1860 r.2 W 1810 r. wynaleziono
w Anglii zmechanizowaną prasę szklarską, a w latach
1810—1820 w Stanach Zjednoczonych skonstruowano prasę
szklarską z metalowym tłokiem, przegubową, ręczno-mechani-
czną, jednostanowiskową3. W następnych latach została ona
wprowadzona w hutach europejskich: Anglii, Francji, Belgii.
Około 1810 r. w Stanach Zjednoczonych zaczęto produkować
imitacje kryształowych szkieł anglo-irlandzkich techniką dmu-
chania w formie wielodzielnej, natomiast w latach 1827—1829
E. Robinson rozwinął technikę prasowanego szkła naczyniowe-
go4. Szkła te w dużej części zdobione były dekoracją neogotyc-
1 A. Sm rcek, Strojni ttarocani skla, Praha 1987, s. 142; konsultacje ustne — inż.
Lutosław Lichota.
2 Ibidem, s. 142.
3 H. E. Bernath. Die Glasfubrikation, Braunschweig 1875, s. 474; C. Schack.
Die Glaskunsl, Miinchen 1986, s. 24; W. Nowotny, Technologia szklą, cz. 1,
Warszawa 1981, s. 10.
4 O. Drahotova, Szkło europejskie. Warszawa 1984, s. 198-190; Smrdek. op
cii, s. 142.
ką, o innym jednak stylu niż europejski. W 1 połowie XIX w.
powstało w Stanach Zjednoczonych kilkanaście wytwórni szkła
prasowanego skupionych w centrach: Nowa Anglia, Massachu-
setts, Pittsburgh (rejon środkowo-zachodni), stany Środko-
wo-Wschodniego wybrzeża.
W Europie rozpoczął się także wyścig technologiczny o to,
która z hut szybciej i lepiej opanuje technikę produkcji szkła
prasowanego i prasowano-dmuehanego. Od 1810 r. huta i rafi-
neria szkła, Cristalleries et Verreries de St. Louis w St.
Louis-les-Bitche w Lotaryngii, przejęła angielską metodę praso-
wania szkła posługując się wykradzionym stemplem5. Począt-
kowo produkowano imitacje tzw. „szlifu angielskiego" ze szkła
ołowiowego6. W latach trzydziestych XIX w. produkcję szklą
prasowanego i prasowano-dmuehanego podjęto w hutach:
Baccarat w Paryżu, Choisy-le-Roi pod Paryżem, Bercy oraz
Val-Saint-Lambert i Zonde w Namur w Belgii. W Anglii
w 1831 r. A. Pellat zaprojektował urządzenie do produkcji szkła
prasowanego wzorowane na maszynach amerykańskich. Wcze-
sne, prasowane szkło angielskie powstawało w: Midlans, Dud-
ley, Birmingham — firmy: Rice Harris and Sons i Bacchus and
Green (patent 1834), Stoubridge — firmy Richarrdson i Wheely
and Dawis7. W latach trzydziestych XIX w. rozpoczęto produ-
kcję szkła prasowanego na obszarze dzisiejszych Czech: od
1833 w hucie Novy Svet (Neuwelt) na północy kraju, od
1836 — w hucie Johanna Meyera w Adolfov koło Vimperku
w Czeskim Lesie (Adolf bei Winterberg)8, a także w Slavonii
(obecnie w Jugosławii) w hucie B. J. Lobmeyera w Marien-
thal9, dokąd sprowadzono z Francji hutników, formy i maszy-
ny. Jedną z pierwszych hut w Niemczech była wytwórnia C. W.
Schellera w Haidemiihle koło Spremberg, założona w 1844 r.10
W latach sześćdziesiątych XIX w. w hucie Jifikovo Udoli na
Novohradsku (Georgcnthal bei Gratzen) w południowych Cze-
5 Huta założona przed rokiem 1600. Od lat osiemdziesiątych XVIII w. produko-
wała szkło ołowiowe szlifowane, a także szkło powlekane. Od 1829 huta funkc-
jonowała jako Compagnie des Verreries et Cristalleries de St. Louis. W początkach
XIX w. zaczęto tu wytwarzać szkło ołowioWe, szlifowane „w brylant" na modłę
angielską, a od 1810 wprowadzono metodę prasowania szkła metalowymi stemp-
lami, imitując szkło szlifowane angielskie. W 2 ćwierci XIX w. szkło prasowane stało
się głównym produktem tej wytwórni i konkurowało z produktami drugiej najwięk-
szej huty francuskiej: Baccarat w Paryżu. Od 1918 wytwórnia działała jako
Compagnie des Cristalleries de St. Louis.
6 B. Mund, Historisnius. Kunsthandwerk und Industrie in Zeitalter der Weltaus-
stellunaen, 2 Aufl., Berlin 1983, s. nlb. 288, 289.
7 Drahotova, op cit., s. 191; Ch. Sełlner, Glas in der Yercielfaltigung vom
Gebrauchsgegenstand zum Kunslobjekt, Bamberg 1986, s. 18; G. E. Pazaurek,
Gldser der Empire- und Biederreierzeit, Leipzig 1923, s. 36.
8 A. Adlerova, Pressglass - Tradition und Gegenwart, „Glasrevue", XXVIII
(1973), H. 3, s. 6; Pazaurek, op cit., s. 36; D. Sindclaf, Ćeske llsocane sklo [kat.
wyst.], Gottwaldov 1972, s. 8.
9 Bernath, op cit., s. 75.
10 A. Polak, Szkło i jego historia. Warszawa 1978, s. 295; Adlerova, op cit., s. 6;
Pazaurek, op cit., s. 26.