Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (15.1991)

Recenzje i omówienia

159

bne cele przyświecały Franckowi Hancke, długoletniemu szefo-
wi Wiener Sezcssion, który w 1908 r. otworzył swój salon
z kolekcją obrazów m.in. Menzla, Liebermanna, Leistikowa.
W galerii Bruno Richtera prezentowane było rodzime malarst-
wo krajobrazowe, Do 1920 r. sztukę nowoczesną lansowały też,

0 czym nie wspomina Bein, wrocławskie filie berlińskiej galerii
Ferdinanda Moliera i drezdeńskiej galerii Arnolda. Kontynua-
cję tej ostatniej stanowiła Galerie Stenzel. Niestety po I wojnie
światowej galerie wrocławskie przestały pełnić swą wiodącą
rolę w propagowaniu sztuki współczesnej, głównie na skutek
niepowodzeń finansowych, które wiązały się z trudnościami
sprzedaży dzieł sztuki. Wpływ na niekorzystną sytuację galerii
miało też powstanie konkurencyjnych form działalności wy-
stawienniczej, jakie rozwinął Kunstlerbund Schlesicn, a także
oddziaływanie Akademii Sztuki. Kunstlerbund Schlesien został
założony w 1908 r. dzięki inicjatywie Hansa Poelziga, ówczes-
nego dyrektora Królewskiej Szkoły Sztuki i Rzemiosła i następ-
nie dyrektora Akademii. W programie „Zadania i cele" Poclzig
wyjaśniał przesłanki, jakie leżały u podstaw założenia tego
rodzaju stowarzyszenia. Nadrzędnym jego celem było uwol-
nienie artystów z izolacji, roztoczenie nad nim mecenatu
poprzez organizację wystaw i wsparcie finansowe. W ramach
związku istniał podział na członków zwyczajnych, do których
należeli artyści śląscy lub ze Śląskiem związani i członków
nadzwyczajnych, którymi były osoby zainteresowane sztukami
plastycznymi. Taka struktura przyczyniała się znacznie do
zwiększenia zasobów finansowych stowarzyszenia. W 1911 r.
związek liczył 150 osób i obok Akademii Sztuki był znaczącą
instytucją kulturalną Śląska. Pierwsza wystawa zorganizowana
pod jego auspicjami odbyła się w 1909 r. w Śląskim Muzeum
Sztuk Pięknych. W jej ramach prezentowali swój dorobek
wszyscy członkowie związku. Podobne wystawy odbywały się
corocznie i powtarzano je poza Wrocławiem w Katowicach,
Poznaniu i Dreźnie. W 1913 r. Kunstlerbund zorganizował
dużą ekspozycję sztuki współczesnej, którą uzupełniała retro-
spektywa sztuki śląskiej od początku XIX w., we wspomnianej
już prowizorycznej hali Poelziga. Wybuch I wojny światowej

1 jej skutki spowodowały ograniczenie aktywności ugrupowa-
nia. Dopiero w lecie 1920 r. odbyła się wystawa, której program
przygotował Kunstlerbund przy współpracy z Akademią Sztuki
i Śląsk im Muzeum Sztuk Pięknych. W wystawie prezentowano
prace z zakresu malarstwa, rzeźby, grafiki, rzemiosła i architek-
tury. Sztukę artystów śląskich uzupełniały dzieła innych wybit-
nych twórców niemieckich, jak m.in. Corinth, Liebermann,
Klee i artyści z grupy Die Briicke. W 1921 r. związek pozyskał
na cele wystawiennicze budynek dawnej Hali Zbożowej przebu-
dowanej według planów Theodora Effenbergera. Corocznie
organizowano tam dwie wystawy, wiosenną i jesienną. Pomie-
szczenia wystawowe udostępniono też innym korporacjom
artystycznym. Owocne funkcjonowanie Kiinstlerbundu, jak
i cale życie artystyczne Śląska załamało się w latach trzydzies-
tych, po rozwiązaniu przez państwo w 1932 r. Akademii Sztuki.
Duża część pedagogów, członków związku, opuściła Wrocław,
m.in. Oskar Moll, Johannes Molzahn, Oskar Schlemmer,
Georg Muchę, Carlo Mensę. Obie instytucje były ze sobą ściśle
powiązane przede wszystkim personalnie i jak pisał w 1932 r.
Theodor von Gosen „historia Związku była prawie historią
Akademii"2. Faktycznie Kunstlerbund od początku swego
istnienia kierowany byl przez profesorów Akademii. W latach
1908—1930 funkcję przewodniczącego pełnił Theodor von
Gosen, w latach 1930- 1931 - Alexander Kanoldt, a w 1932 r.
— Oskar Schlemmer. Warto tu również przypomnieć, nie

2T. von Gosen, Kunstlerbund und Akademie, [w:]
Kunstlerbund Schlesien, Februar Ausstellung, Brcslau 1932.

wymienioną w katalogu, wystawę z 1932 r. Kiinstler aus wid in
Schlesien, która była uczczeniem 25-lccia związku i prezen-
towała poza sztuką wrocławian prace artystów ze Śląska. Wraz
z pierwszą wystawą z 1909 r. tworzyła niejako klamrę spinającą
niezależną działalność ugrupowania. Funkcjonowanie Związku
po 1933 r. stało się trudniejsze, zarówno z powodów politycz-
nych, jak też nadwątlonej bazy materialnej. Wystawy organizo-
wane w następnych latach wymagały dużego wsparcia finan-
sowego ze strony Zarządu Prowincji Śląskiej. Trwałym śladem
obecności Kiinstlerbundu w życiu kulturalnym Śląska są poza
katalogami towarzyszącymi wystawom trzy tomy publikacji
Kiinstler Schlesiens, wydane w latach 1925—1929, w których
zaprezentowano sylwetki artystyczne niektórych członków
ugrupowania.

Werner Bein charakteryzuje również, nic omawiane dotąd
w naszej literaturze, przejawy życia artystycznego na Śląsku po
1933 r. Następująca wówczas intensywna ingerencja polityczna
państwa przyjęła zorganizowaną formę w 1938 r., gdy na
polecenie Zarządu Prowincji rzeźbiarz Fritz Theilmann przed-
stawił program nowego śląskiego stowarzyszenia Kunstvercin
Schlesien z siedzibą we Wrocławiu. Pieczę nad nowo po-
wstałym stowarzyszeniem przejął naczelnik prowincji. Kierow-
nictwo organizacyjne wystaw objęli Fritz Theilmann i Fritz
Rothc. Koszty działalności stowarzyszenia ponosił Zarząd
Prowincji. Poprzez odpowiednią rozbudowę struktury organi-
zacyjnej, w której nadzór nad filiami stowarzyszenia utrzymy-
wali burmistrzowie lub starostowie, umożliwiono państwu
kontrolę polityczną. Działalność Kunstvcrein koncentrowała
się na organizacji wystaw. Do nich należały kolejne Wielkie
Wystawy Sztuki Śląskiej organizowane w Pawilonie Czterech
Kopuł Poelziga, Wystawy Bożonarodzeniowe w hali przy pl.
Św. Krzysztofa i liczne wystawy prezentowane poza granicami
Śląska. Pokaźna liczba zorganizowanych ekspozycji (ok. 30.
do 1942 r.), podporządkowanych artystycznie i ideowo siłom
narodowo-socjalistycznym, nie wyrównała strat, jakie poniósł
Wrocław z powodu unicestwienia działającej tu awangardy
artystycznej i sparaliżowania swobody twórczej. Niezależność
stanowiła credo wrocławskiej awangardy. Dał temu wyraz
Oskar Schlemmer w 1932 r.: „Chaos obecnych czasów mąci
również pojęcie sztuki. W pobudzonym politycznie okresie
wymagana jest służebność dzieła sztuki wobec problemów
politycznych, podczas gdy przywilejem artysty powinna być
wolność"3. W czasie narastającego faszyzmu niektórzy artyści
pochodzenia żydowskiego emigrowali. W 1939 r. wyjechał
Isidor Aschheim, zmarły w 1969 r w Izraelu. Inni prześladowani
rasowo, jak np. Heinrich Tischler, zginęli. Emigrację wybierali
nie tylko twórcy żydowscy. W 1938 r. Johannes Molzahn
opuści) Niemcy by udać się do Stanów Zjednoczonych, gdzie
wykładał na Uniwersytecie w Seattle i New Bauhaus w Nowym
Jorku.

Poza dominującym Kiinstlerbundem dały o sobie znać we
Wrocławiu inne ugrupowania artystyczne. Bein wspomina Orts-
gruppe Breslau der Allgemeinen Dcutschen Kunstgenossen-
schaft, która przed I wojną światową organizowała wystawy
wspólnie z artystami Królewca, a także Sektion fur Kunst der
Gegenwart powstałą w 1908 r. w ramach Schlcsische Gesel-
lschaft fur vaterlandische Kultur. Autor przypomina także
o zawiązanym w 1902 r. Vereinigung schlesischer Kiinstlerinen
kierowanym przez Elisabeth Nees von Essenbeck. Podobne
ugrupowania powstawały też poza Wrocławiem. Do bardziej
aktywnych należał, założony w 1927 r. Kunstlerkrcis Nicder-
schlesien, którego członkami zostali m.in. Rudolf Hacke,
Arthur Ressel, Johannes Wiisten. Twórczość skupionych tam

3 O. Schlemmer, Zur Lage heutiger Kunst, „Schlesische
Monatshcfte", Jg. 9 (1932), s. 125.