Studia do Dziejów Wawelu (3.1968)

Od czasów wielkiej rewolucji francuskiej obyczaj trofealny uległ laicy-
zacji; funkcję gromadzenia trofeów przejęły instytucje państwowe, przede
wszystkim muzea. Współczesne polskie miejsce trofealne znajduje się w Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie (Sala Zwycięstwa).

Sięgając wstecz przypomnieć wypada, że to król Jagiełło w r. 1411, po
odbyciu triumfu, polecił zawiesić chorągwie krzyżackie w katedrze krakowskiej 3.
Od tego czasu w ciągu w. XVI i XVII było to najbardziej dostojne, chociaż nie
jedyne, miejsce ofiarowywania zdobycznych chorągwi. Niektóre z nich wracały
potem do zdobywcy, któremu przysługiwały, np. do hetmana, inne przetrwały
tam dłużej. Tak więc zawieszono w katedrze chorągwie wzięte na arcyksięciu
Maksymilianie, niefortunnym kandydacie do tronu polskiego po śmierci Bato-
rego 4. Po r. 1610 na polecenie króla Zygmunta III umieszczono przy konfesji
św. Stanisława wielką chorągiew carów Szujskich, zdobytą przez Stanisława
Żółkiewskiego w bitwie pod Kłuszynem 5. W to samo miejsce posłał król Jan III
Sobieski jedną z najszacowniejszych chorągwi wziętych pod Wiedniem.

Do zbiorów wawelskich przekazywano już w naszych czasach historyczne
chorągwie przechowywane w kolekcjach prywatnych. W latach klęsk naro-
dowych wawelskie chorągwie stawały się ponownie obiektem dramatycznej
walki, choć innej niż ta, którą prowadzono ongiś na polach bitewnych. Tym
razem brały w niej udział osoby, które za wszelką cenę chciały je dla Polski
uratować, przeciwko usiłowaniom zaborców pragnących porwać lub zniszczyć
owe widome dowody dawnej potęgi polskiego państwa. Ukrywane i wywożone,
podawane z rąk do rąk, wśród zadziwiających kolei losu, powracały jednak na
Wawel, kiedy kraj odzyskiwał niepodległość. Wskutek tych przejść, a także
z powodu samego działania czasu delikatna ich materia ulegała nieodwracalnym
zniszczeniom. Mimo że były zawsze przedmiotem dumy narodowej, że uświet-
niały wiele wystaw i niejednokrotnie opisywano je słowem drukowanym, nie
zostały dotychczas zbadane w sposób systematyczny i bardziej wnikliwy.

Problem chorągwi jest szczególnie złożony. Z punktu widzenia historii
sztuki chorągwie stanowią wysokiej klasy przykłady artystycznego tkactwa,
hafciarstwa, a niekiedy nawet malarstwa. Dla historyka są ważnym elementem
poznania dziejów symboliki państwowej i wojskowej, a równie często dowodem
silnego powiązania idei państwa z ideą kultu religijnego. Ten ostatni problem
wyłania z kolei niezwykle skomplikowane zagadnienie trwania i wędrówek
prastarych symboli, nie tylko imperialnych i religijnych, lecz także magicznych,
astrologicznych czy heraldycznych. Swoistą funkcją chorągwi jest wzbudzanie
silnych emocji, przede wszystkim patriotycznych. Osobne refleksje nasuwa
wreszcie kwestia czysto muzealna: sprawa przechowywania, konserwacji
i wystawiania tych zabytków.

Niektóre z tych zagadnień pragniemy w tym miejscu przedstawić i zinter-
pretować badając grupę tureckich chorągwi zdobytych przez Polaków w wojnach
z Turcją osmańską, a znajdujących się dziś na Wawelu, jako historycznym
miejscu trofealnym 6. Grupa ta jest szczupła ilościowo i związana z jedną
epoką — okresem odsieczy wiedeńskiej, nie może więc być wystarczającą
podstawą dla wyłożenia, wyjaśnienia i uogólnienia interesującej nas problema-
tyki. Wynika potrzeba sięgnięcia do materiałów znacznie bogatszych i do
źródeł wyprzedzających w. XVII. Studium niniejsze składa się więc z dwóch
części. Część pierwsza stanowi próbę systematyki zagadnienia chorągwi osmań-

364