DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23828#0023
WSTĘP
obiektywna wartość jako przedmiotu zabytkowego, ile wartość interpretacyjna miała
zasadnicze znaczenie. Natomiast w drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem nowych,
krytycznych i obiektywistycznych prądów filozoficznych, zdecydowanie przesunięto
punkt ciężkości na stronę czysto artystyczną, a także na naukowy walor gromadzonych
zabytków. Wzbogacone o całe zespoły świetnych obiektów sztuki starożytnej, malar-
stwa nowożytnego, a zwłaszcza rzemiosła artystycznego, Muzeum Książąt Czartory-
skich stanęło w rzędzie instytucji znanych i cenionych w świecie. Gdy urządzano je
w Krakowie w 1876 roku, nie omieszkano w pierwszej sali umieścić słynnej dewizy pu-
ławskiej PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI, lecz wymowa ekspozycji krakowskiej w bardzo
ograniczonym stopniu nawiązywała do tradycji dawnej. Większość puławskich pamią-
tek historycznych zgromadzono w zasadniczo niedostępnej dla publiczności wystawie
magazynowej, w salach zwanych „Ciekawościami". Inne zabytki puławskie rozproszono
pośród wielu nowo nabytych dzieł sztuki obcej i krajowej.
Powstanie Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie zbiegło się w czasie
z wielkim rozwojem nauki polskiej w okresie pozytywizmu, w szczególności zaś z na-
rodzinami nowoczesnej historii sztuki. Jednym z pierwszych dyrektorów krakowskie-
go muzeum był znakomity historyk sztuki Marian Sokołowski. Zainteresowania jego
wybiegały znacznie poza lokalny teren sztuki polskiej, a materiał zagraniczny zawarty
w zbiorach stał się dla niego podstawą wielu świetnych prac i studiów. Podobny kie-
runek reprezentował jeden z jego uczniów i następców, Stefan S. Komornicki. Obaj ci
niezwykle zasłużeni ludzie byli autorami pierwszych monografii Muzeum Książąt Czar-
toryskich1. Jednakowoż w dziełach tych pierwotne zbiory puławskie nie zostały w na-
leżny im sposób opracowane. Poszczególne zabytki muzealne, a nawet całe ich zespoły,
przyciągały stale uwagę badaczy polskich i obcych, rzadko jednak sięgano do źródeł
powstania kolekcji, koncentrowano się raczej na samych przedmiotach materialnych.
Pierwszą próbę ogólnego scharakteryzowania środowiska Puław podjął Ludwik Dębicki
w obszernej monografii opracowanej już w latach osiemdziesiątych XIX wieku2. Dębic-
ki, aczkolwiek dysponował bogatym zespołem źródeł archiwalnych, nie władał w pełni
nowoczesną i krytyczną metodą naukową. W części swej pracy poświęconej muzeum
nie zajął się konkretnym, dostępnym mu materiałem zabytkowym, lecz przeważnie po-
wtarzał relacje pamiętnikarskie z pierwszej połowy XIX wieku. Owe liczne relacje osób,
które z autopsji znały zbiory puławskie, między innymi Niemcewicza, Dembowskie-
go, Koźmiana, a także gawędziarskie wspomnienia i artykuły różnych ludzi umieszcza-
ne w krajowej prasie, choć niepozbawione pewnej wartości, przyczyniały się na ogół
do wytworzenia fałszywego obrazu puławskiego muzeum. Wobec nieopublikowania
dokumentacji zbiorów3 i wobec różnych naiwnych opinii i nieścisłości pamiętnikarzy
pojawiły się wkrótce głosy negujące autentyczność wielu okazów z Sybilli i Domu Go-
tyckiego, co więcej, krytycznie zaczęto oceniać motywy i sposoby kolekcjonerskie księż-
nej Izabeli Czartoryskiej. Pierwszym bodaj historykiem sztuki, który w niewielkim, ale
obiektywna wartość jako przedmiotu zabytkowego, ile wartość interpretacyjna miała
zasadnicze znaczenie. Natomiast w drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem nowych,
krytycznych i obiektywistycznych prądów filozoficznych, zdecydowanie przesunięto
punkt ciężkości na stronę czysto artystyczną, a także na naukowy walor gromadzonych
zabytków. Wzbogacone o całe zespoły świetnych obiektów sztuki starożytnej, malar-
stwa nowożytnego, a zwłaszcza rzemiosła artystycznego, Muzeum Książąt Czartory-
skich stanęło w rzędzie instytucji znanych i cenionych w świecie. Gdy urządzano je
w Krakowie w 1876 roku, nie omieszkano w pierwszej sali umieścić słynnej dewizy pu-
ławskiej PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI, lecz wymowa ekspozycji krakowskiej w bardzo
ograniczonym stopniu nawiązywała do tradycji dawnej. Większość puławskich pamią-
tek historycznych zgromadzono w zasadniczo niedostępnej dla publiczności wystawie
magazynowej, w salach zwanych „Ciekawościami". Inne zabytki puławskie rozproszono
pośród wielu nowo nabytych dzieł sztuki obcej i krajowej.
Powstanie Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie zbiegło się w czasie
z wielkim rozwojem nauki polskiej w okresie pozytywizmu, w szczególności zaś z na-
rodzinami nowoczesnej historii sztuki. Jednym z pierwszych dyrektorów krakowskie-
go muzeum był znakomity historyk sztuki Marian Sokołowski. Zainteresowania jego
wybiegały znacznie poza lokalny teren sztuki polskiej, a materiał zagraniczny zawarty
w zbiorach stał się dla niego podstawą wielu świetnych prac i studiów. Podobny kie-
runek reprezentował jeden z jego uczniów i następców, Stefan S. Komornicki. Obaj ci
niezwykle zasłużeni ludzie byli autorami pierwszych monografii Muzeum Książąt Czar-
toryskich1. Jednakowoż w dziełach tych pierwotne zbiory puławskie nie zostały w na-
leżny im sposób opracowane. Poszczególne zabytki muzealne, a nawet całe ich zespoły,
przyciągały stale uwagę badaczy polskich i obcych, rzadko jednak sięgano do źródeł
powstania kolekcji, koncentrowano się raczej na samych przedmiotach materialnych.
Pierwszą próbę ogólnego scharakteryzowania środowiska Puław podjął Ludwik Dębicki
w obszernej monografii opracowanej już w latach osiemdziesiątych XIX wieku2. Dębic-
ki, aczkolwiek dysponował bogatym zespołem źródeł archiwalnych, nie władał w pełni
nowoczesną i krytyczną metodą naukową. W części swej pracy poświęconej muzeum
nie zajął się konkretnym, dostępnym mu materiałem zabytkowym, lecz przeważnie po-
wtarzał relacje pamiętnikarskie z pierwszej połowy XIX wieku. Owe liczne relacje osób,
które z autopsji znały zbiory puławskie, między innymi Niemcewicza, Dembowskie-
go, Koźmiana, a także gawędziarskie wspomnienia i artykuły różnych ludzi umieszcza-
ne w krajowej prasie, choć niepozbawione pewnej wartości, przyczyniały się na ogół
do wytworzenia fałszywego obrazu puławskiego muzeum. Wobec nieopublikowania
dokumentacji zbiorów3 i wobec różnych naiwnych opinii i nieścisłości pamiętnikarzy
pojawiły się wkrótce głosy negujące autentyczność wielu okazów z Sybilli i Domu Go-
tyckiego, co więcej, krytycznie zaczęto oceniać motywy i sposoby kolekcjonerskie księż-
nej Izabeli Czartoryskiej. Pierwszym bodaj historykiem sztuki, który w niewielkim, ale