DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23828#0022
wstęp; 19
WSTĘP
W Puławach powstało pierwsze polskie muzeum historyczne. Wzniesiona na początku
wieku XIX, w roku 1801, Świątynia Pamięci, zwana też Świątynią Sybilli, oraz inauguro-
wany w osiem lat później Dom Gotycki zawarły zbiory muzealne, które określać będziemy
jako zbiory puławskie, a narodziny i dzieje zamierzamy przedstawić.
W ciągu niespełna trzydziestu lat trwania i rozwoju zbiory puławskie odegra-
ły ogromną rolę w polskim życiu narodowym i w polskiej kulturze. Katastrofa Puław
po upadku powstania listopadowego zahamowała rozwój rodzimego muzealnictwa
na wiele lat. Zbiory puławskie szczęśliwie uniknęły zagłady. Ofiarnie ratowane i ukrywane
w kraju, w większej części wywiezione za granicę, rozwinęły się potem w sławne Muzeum
Książąt Czartoryskich, pomieszczone w końcu na stałe w Krakowie w latach siedemdzie-
siątych XIX wieku. Skrystalizowana w Puławach idea była w zasadzie wspólna twórcom
pierwotnego i późniejszego muzeum, a jednak obie te instytucje, oddzielone całą epoką,
różniły się tak bardzo, że historię ich wolno i należy traktować odrębnie. Każda z tych
instytucji kształtowała się w specyficznej atmosferze swego czasu. Muzeum puławskie
było ponad wszystko narodowym tworem polskiego historyzmu epoki oświecenia i wcze-
snego romantyzmu, podczas gdy późniejsze krakowskie Muzeum Książąt Czartoryskich
w znacznym stopniu stanowiło wyraz pozytywistycznych i kosmopolitycznych prądów
właściwych drugiej połowie XIX wieku.
Zbiory puławskie związane są na zawsze z imieniem ich głównej fundatorki i or-
ganizatorki, księżnej Izabeli Czartoryskiej, niemniej jednak ich rozkwit był wynikiem
niezmiernie szerokiej i ofiarnej akcji społeczeństwa polskiego, które w pierwszych la-
tach niewoli widziało w Puławach ostoję ruchu patriotycznego i wiązało z nimi nadzie-
ję rychłego odrodzenia. Późniejszy, emigracyjny, rozwój zawdzięczają zbiory systema-
tycznej i wytrawnej działalności kolekcjonerskiej Władysława Czartoryskiego, wnuka
księżnej Izabeli. W nowych warunkach, w oderwaniu od kraju, zmieniły się nie tylko
metody pozyskiwania nowych zabytków (nie było już mowy o wydatnym poparciu spo-
łeczeństwa), ale i ogólny kierunek ideowy kształtujący oblicze zbiorów. Humanistyczny
i antropocentryczny postulat filozofii oświecenia, który z kolei stał się zdobyczą spo-
łeczną epoki rewolucji i romantyzmu, zaważył na programie puławskim. W zakresie
muzeologicznym wykształciło się tam pojęcie „pamiątki historycznej", której nie tyle
WSTĘP
W Puławach powstało pierwsze polskie muzeum historyczne. Wzniesiona na początku
wieku XIX, w roku 1801, Świątynia Pamięci, zwana też Świątynią Sybilli, oraz inauguro-
wany w osiem lat później Dom Gotycki zawarły zbiory muzealne, które określać będziemy
jako zbiory puławskie, a narodziny i dzieje zamierzamy przedstawić.
W ciągu niespełna trzydziestu lat trwania i rozwoju zbiory puławskie odegra-
ły ogromną rolę w polskim życiu narodowym i w polskiej kulturze. Katastrofa Puław
po upadku powstania listopadowego zahamowała rozwój rodzimego muzealnictwa
na wiele lat. Zbiory puławskie szczęśliwie uniknęły zagłady. Ofiarnie ratowane i ukrywane
w kraju, w większej części wywiezione za granicę, rozwinęły się potem w sławne Muzeum
Książąt Czartoryskich, pomieszczone w końcu na stałe w Krakowie w latach siedemdzie-
siątych XIX wieku. Skrystalizowana w Puławach idea była w zasadzie wspólna twórcom
pierwotnego i późniejszego muzeum, a jednak obie te instytucje, oddzielone całą epoką,
różniły się tak bardzo, że historię ich wolno i należy traktować odrębnie. Każda z tych
instytucji kształtowała się w specyficznej atmosferze swego czasu. Muzeum puławskie
było ponad wszystko narodowym tworem polskiego historyzmu epoki oświecenia i wcze-
snego romantyzmu, podczas gdy późniejsze krakowskie Muzeum Książąt Czartoryskich
w znacznym stopniu stanowiło wyraz pozytywistycznych i kosmopolitycznych prądów
właściwych drugiej połowie XIX wieku.
Zbiory puławskie związane są na zawsze z imieniem ich głównej fundatorki i or-
ganizatorki, księżnej Izabeli Czartoryskiej, niemniej jednak ich rozkwit był wynikiem
niezmiernie szerokiej i ofiarnej akcji społeczeństwa polskiego, które w pierwszych la-
tach niewoli widziało w Puławach ostoję ruchu patriotycznego i wiązało z nimi nadzie-
ję rychłego odrodzenia. Późniejszy, emigracyjny, rozwój zawdzięczają zbiory systema-
tycznej i wytrawnej działalności kolekcjonerskiej Władysława Czartoryskiego, wnuka
księżnej Izabeli. W nowych warunkach, w oderwaniu od kraju, zmieniły się nie tylko
metody pozyskiwania nowych zabytków (nie było już mowy o wydatnym poparciu spo-
łeczeństwa), ale i ogólny kierunek ideowy kształtujący oblicze zbiorów. Humanistyczny
i antropocentryczny postulat filozofii oświecenia, który z kolei stał się zdobyczą spo-
łeczną epoki rewolucji i romantyzmu, zaważył na programie puławskim. W zakresie
muzeologicznym wykształciło się tam pojęcie „pamiątki historycznej", której nie tyle