DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23828#0028
KONCEPCJA ŚWIĄTYNI SYBILLI I JEJ ARCHITEKTURA i
Ą..........................................................................................................................................................................................................................................................................................
1. Koncepcja Świątyni Sybilli i jej architektura
Księżna Izabela Czartoryska powzięła myśl utworzenia zbiorów zapewne już w latach
osiemdziesiątych XVIII wieku. Pierwsze udokumentowane zabytki muzealne pochodzą
z okresu jej wielkiej podróży do Szwajcarii, Anglii i Szkocji w latach 1789-1791. Inspi-
racje zagraniczne, literackie, artystyczne, muzeologiczne, bez wątpienia silnie wpłynęły
na decyzję księżnej. Jednakże sama koncepcja muzeum polskich pamiątek historycznych
była narodowa i oryginalna. Krystalizacja pomysłu Świątyni Sybilli nastąpiła wskutek wy-
padków politycznych w kraju, w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku. W tragicznej
atmosferze klęski narodowej, kiedy nadzieja odrodzenia ginącego państwa prysła wobec
zbrojnej przemocy zaborców i zdradzieckich poczynań targowicy, dokonała się w Czar-
toryskiej zasadnicza przemiana. Znakomita dama epoki późnego rokoka, kosmopolitka
swobodnie poruszająca się w salonach najpierwszych dworów europejskich, dzieląca swój
czas pomiędzy podróże, zabawy i romanse, urządzająca sentymentalny park w Powązkach
i trwoniąca w nim czas na wzór pasterek i nimf z obrazów Watteau i Bouchera, przeisto-
czyła się w płomienną patriotkę, w bojowniczkę wolności, w „matkę Spartankę" wysyła-
jącą synów na pole bitwy, a ponad wszystko w fundatorkę panteonu pamiątek historycz-
nych, z którym wiązała ambitne plany polityczne, kulturalne i wychowawcze.
Był to zaiste skok niemały, przekraczający granicę epok, nie stanowił on jednak
fenomenu oderwanego od rzeczywistości. Od lat już bowiem płynął wielki nurt przemia-
ny w polskim życiu narodowym. Różne były ośrodki inicjujące ruch odrodzenia; zataczał
on coraz szersze kręgi i porywał za sobą nie tylko jednostki, ale już całe odłamy społeczeń-
stwa. W epoce oświecenia nastąpiło w istocie odrodzenie polskiego życia umysłowego
i kulturalnego we wszystkich niemal dziedzinach. Bardzo charakterystyczną cechą tego
ruchu był zwrot do historii i ogromne zaciekawienie przeszłością narodową.
W historii widziano bowiem, za Cyceronem, mistrzynię życia. Od historii oczekiwano odpowiedzi
na pytanie: jak powstało zło, które toczy Rzeczpospolitą, i jak można je uleczyć. Z historii usiło-
wano wywieść prawidła postępowania dla współczesności. Drogą badań historycznych szukano
w tradycji uzasadnienia dla reform, które chciano przeprowadzić. Historii stawiano również donio-
słe zadania wychowawcze: miała ona „uczyć cnoty", to znaczy wychowywać moralnie. W szczegól-
ności miała ona uczyć „świętej miłości kochanej ojczyzny", wychowywać w duchu patriotycznym,
stawiając przed oczy współczesnych wielkich mężów przeszłości i ich wiekopomne czyny, jako
wzory do naśladowania. Zadanie to stawiano przy tym nie tylko dziejom pisanym, historiografii,
ale również dziejom przedstawianym przy pomocy środków sztuk plastycznych, przede wszystkim
dziejom malowanym, malarstwu historycznemu9.
Poglądy na zadania historyka i sposób opracowywania dziejów przedstawił królo-
wi Adam Naruszewicz w memoriale z roku 1775; w pięć lat później rozpoczął on wyda-
wanie swego monumentalnego dzieła Dzieje polskie. Prowadząc niestrudzoną walkę z ele-
mentami feudalizmu, obskurantyzmu i zacofania, Kołłątaj i Staszic formułowali zasady
Ą..........................................................................................................................................................................................................................................................................................
1. Koncepcja Świątyni Sybilli i jej architektura
Księżna Izabela Czartoryska powzięła myśl utworzenia zbiorów zapewne już w latach
osiemdziesiątych XVIII wieku. Pierwsze udokumentowane zabytki muzealne pochodzą
z okresu jej wielkiej podróży do Szwajcarii, Anglii i Szkocji w latach 1789-1791. Inspi-
racje zagraniczne, literackie, artystyczne, muzeologiczne, bez wątpienia silnie wpłynęły
na decyzję księżnej. Jednakże sama koncepcja muzeum polskich pamiątek historycznych
była narodowa i oryginalna. Krystalizacja pomysłu Świątyni Sybilli nastąpiła wskutek wy-
padków politycznych w kraju, w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku. W tragicznej
atmosferze klęski narodowej, kiedy nadzieja odrodzenia ginącego państwa prysła wobec
zbrojnej przemocy zaborców i zdradzieckich poczynań targowicy, dokonała się w Czar-
toryskiej zasadnicza przemiana. Znakomita dama epoki późnego rokoka, kosmopolitka
swobodnie poruszająca się w salonach najpierwszych dworów europejskich, dzieląca swój
czas pomiędzy podróże, zabawy i romanse, urządzająca sentymentalny park w Powązkach
i trwoniąca w nim czas na wzór pasterek i nimf z obrazów Watteau i Bouchera, przeisto-
czyła się w płomienną patriotkę, w bojowniczkę wolności, w „matkę Spartankę" wysyła-
jącą synów na pole bitwy, a ponad wszystko w fundatorkę panteonu pamiątek historycz-
nych, z którym wiązała ambitne plany polityczne, kulturalne i wychowawcze.
Był to zaiste skok niemały, przekraczający granicę epok, nie stanowił on jednak
fenomenu oderwanego od rzeczywistości. Od lat już bowiem płynął wielki nurt przemia-
ny w polskim życiu narodowym. Różne były ośrodki inicjujące ruch odrodzenia; zataczał
on coraz szersze kręgi i porywał za sobą nie tylko jednostki, ale już całe odłamy społeczeń-
stwa. W epoce oświecenia nastąpiło w istocie odrodzenie polskiego życia umysłowego
i kulturalnego we wszystkich niemal dziedzinach. Bardzo charakterystyczną cechą tego
ruchu był zwrot do historii i ogromne zaciekawienie przeszłością narodową.
W historii widziano bowiem, za Cyceronem, mistrzynię życia. Od historii oczekiwano odpowiedzi
na pytanie: jak powstało zło, które toczy Rzeczpospolitą, i jak można je uleczyć. Z historii usiło-
wano wywieść prawidła postępowania dla współczesności. Drogą badań historycznych szukano
w tradycji uzasadnienia dla reform, które chciano przeprowadzić. Historii stawiano również donio-
słe zadania wychowawcze: miała ona „uczyć cnoty", to znaczy wychowywać moralnie. W szczegól-
ności miała ona uczyć „świętej miłości kochanej ojczyzny", wychowywać w duchu patriotycznym,
stawiając przed oczy współczesnych wielkich mężów przeszłości i ich wiekopomne czyny, jako
wzory do naśladowania. Zadanie to stawiano przy tym nie tylko dziejom pisanym, historiografii,
ale również dziejom przedstawianym przy pomocy środków sztuk plastycznych, przede wszystkim
dziejom malowanym, malarstwu historycznemu9.
Poglądy na zadania historyka i sposób opracowywania dziejów przedstawił królo-
wi Adam Naruszewicz w memoriale z roku 1775; w pięć lat później rozpoczął on wyda-
wanie swego monumentalnego dzieła Dzieje polskie. Prowadząc niestrudzoną walkę z ele-
mentami feudalizmu, obskurantyzmu i zacofania, Kołłątaj i Staszic formułowali zasady