DOI article:
Fischinger, Andrzej: Rzymskie odniesienia renesansowego zamku królewskiego na Wawelu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0229
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Andrzej Fischinger
Rzymskie odniesienia
RENESANSOWEGO ZAMKU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU
Powstający od r. 1504 z inicjatywy króla Aleksandra
Jagiellończyka nowy pałac na Wawelu (ryc. 1) był naj-
prawdopodobniej początkowo pomyślany jako budowla
jednostkowa, wyodrębniająca się w gotyckim zamku i wy-
różniająca się w nim przede wszystkim wysokością (do-
równującą lub nawet górującą nad wieżą Kurzej Nogi).
Główne jego cechy to jednotraktowy układ wnętrz, na-
krycie wysokim dachem oraz umiejscowienie reprezenta-
cyjnego apartamentu na drugim, najwyższym piętrze. Z
tym ostatnim łączyło się przyjęcie charakterystycznej gra-
dacji stylów elementów wyposażenia (przede wszystkim
dzieł kamieniarskich) od gotyckich i gotycko-renesanso-
wych, zastosowanych w przyziemiu i w komnatach pierw-
szego piętra, do renesansowych na ostatniej kondygnacji,
wykonywanych przy decydującym udziale Franciszka Flo-
rentczyka. Piętra różnią się także wielkością: nietrudno za-
uważyć, że najwięcej przestrzeni zawierają sale piętra dru-
giego1.
W następnych etapach budowy (a raczej rozbudo-
wy) zamku, według programu przyjętego przez króla
Zygmunta I po wstąpieniu na tron w r. 1507, wyżej opisa-
ne cechy stały się obowiązującą regułą. Występują one
w drugim pałacu tworzącym skrzydło północne, budo-
wanym od r. 1508, co można by tłumaczyć zatrudnie-
niem tych samych wykonawców (tj. muratora Eberhardta
i kamieniarza Franciszka), ale także w trzecim pałacu
1 Por. A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra na Wawelu
(Rocznik Krakowski, 56, 1990), s. 79-93-
2 H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie (Kwartalnik Architek-
tury i Urbanistyki, 3, z. 2, 1957), s. 155-177; T. Jakimowicz,
„Turris Pyotrkoviensis” - pałac króla Zygmunta / (Kwartalnik Archi-
tektury i Urbanistyki, 17, z. 1, 1972), s. 21-39; J. Szabłowski,
Kilka uwag o pierwotnej postaci pałacu w Piotrkowie, dzieła mistrza
Benedykta muratora Zygmunta I [w:] Curia Maior - Studia z dzie-
jów kultury ofiarowane Andrzejowi Ciechanowskiemu, Warszawa
1990, s. 215-220.
3 Piętro drugie, usunięte w czasie przebudowy austriackiej w
końcu w. XVIII, jest znane dzięki zachowanym inwentarzom. Por.
W. Kieszkowski, Dzieje budowy zamku w Niepołomicach za
(skrzydło wschodnie) wznoszonym od r. 1520 przez zu-
pełnie inny zespół twórców, z wiodącą rolą muratora Be-
nedykta oraz Bartłomieja Berrecciego. Co więcej, naj-
bardziej wyróżniająca się cecha, jaką było umieszczenie
piano nobile na drugim piętrze, pojawiła się także w
innych współczesnych lub nieco późniejszych królew-
skich rezydencjach: wieży w Piotrkowie2, zamku w Nie-
połomicach3 i zapewne także w zamku w Wilnie4. Wa-
welski pałac zapoczątkował zatem w Polsce typ budowli
dworskiej, naśladowanej również w niektórych rezyden-
cjach możnowładczych, jak miejski pałac w stołecznym
Krakowie hetmana Jana Tarnowskiego5, czy zamek w
Mokrsku Górnym6. Różni się on zdecydowanie od sie-
dzib rozpowszechnionych w Europie, w których rolę
reprezentacyjną odgrywa pieiwsze piętro budowli.
Genezą tego typu zajął się Adam Miłobędzki, stwier-
dzając - w ślad za badaniami E. Lundberga - że „nawiązu-
je poprzez typ średniowiecznegopallatium do dawniej-
szych tradycji basenu Morza Śródziemnego”, przy czym w
późnym średniowieczu budynki takie wznoszono w re-
zydencjach środkowych Niemiec, m.in. główne skrzydło
starego zamku w Dreźnie z około r. 1470. Do Małopolski
typ ten przybył zapewne za pośrednictwem Śląska, acz-
kolwiek nie można wskazać przykładu z czasu przed bu-
dową wawelską7. Nie negując tych spostrzeżeń - zwła-
szcza w sferze ogólnej - można wskazać na konkretne
panowania Zygmunta Augusta (1550-71) (Sprawozdania z posie-
dzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, XXVI-II, 1935, z.
1—2), s. 1—28.
4 Jest to domniemanie wynikające z analizy widoków zamku
sprzed zburzenia. Por. W. Kieszkowski, Dolny zamek wileński
(Arkady, 1937), s. 506-512.
5J. Ostrowski, Architektura pałacu Wielopolskich (Rocznik
Krakowski, 44, 1973), s. 37-62.
6 A. Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre pro-
blemy małopolskiej architektury XV i XVI wieku (Biuletyn Historii
Sztuki, 21, nr 1, 1959), s. 30-52.
7 Tamże, s. 37.
225
Seria Nowa, t. 4 (1998)
ISBN 83-86956-33-X
ISSN 0071-6723
Andrzej Fischinger
Rzymskie odniesienia
RENESANSOWEGO ZAMKU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU
Powstający od r. 1504 z inicjatywy króla Aleksandra
Jagiellończyka nowy pałac na Wawelu (ryc. 1) był naj-
prawdopodobniej początkowo pomyślany jako budowla
jednostkowa, wyodrębniająca się w gotyckim zamku i wy-
różniająca się w nim przede wszystkim wysokością (do-
równującą lub nawet górującą nad wieżą Kurzej Nogi).
Główne jego cechy to jednotraktowy układ wnętrz, na-
krycie wysokim dachem oraz umiejscowienie reprezenta-
cyjnego apartamentu na drugim, najwyższym piętrze. Z
tym ostatnim łączyło się przyjęcie charakterystycznej gra-
dacji stylów elementów wyposażenia (przede wszystkim
dzieł kamieniarskich) od gotyckich i gotycko-renesanso-
wych, zastosowanych w przyziemiu i w komnatach pierw-
szego piętra, do renesansowych na ostatniej kondygnacji,
wykonywanych przy decydującym udziale Franciszka Flo-
rentczyka. Piętra różnią się także wielkością: nietrudno za-
uważyć, że najwięcej przestrzeni zawierają sale piętra dru-
giego1.
W następnych etapach budowy (a raczej rozbudo-
wy) zamku, według programu przyjętego przez króla
Zygmunta I po wstąpieniu na tron w r. 1507, wyżej opisa-
ne cechy stały się obowiązującą regułą. Występują one
w drugim pałacu tworzącym skrzydło północne, budo-
wanym od r. 1508, co można by tłumaczyć zatrudnie-
niem tych samych wykonawców (tj. muratora Eberhardta
i kamieniarza Franciszka), ale także w trzecim pałacu
1 Por. A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra na Wawelu
(Rocznik Krakowski, 56, 1990), s. 79-93-
2 H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie (Kwartalnik Architek-
tury i Urbanistyki, 3, z. 2, 1957), s. 155-177; T. Jakimowicz,
„Turris Pyotrkoviensis” - pałac króla Zygmunta / (Kwartalnik Archi-
tektury i Urbanistyki, 17, z. 1, 1972), s. 21-39; J. Szabłowski,
Kilka uwag o pierwotnej postaci pałacu w Piotrkowie, dzieła mistrza
Benedykta muratora Zygmunta I [w:] Curia Maior - Studia z dzie-
jów kultury ofiarowane Andrzejowi Ciechanowskiemu, Warszawa
1990, s. 215-220.
3 Piętro drugie, usunięte w czasie przebudowy austriackiej w
końcu w. XVIII, jest znane dzięki zachowanym inwentarzom. Por.
W. Kieszkowski, Dzieje budowy zamku w Niepołomicach za
(skrzydło wschodnie) wznoszonym od r. 1520 przez zu-
pełnie inny zespół twórców, z wiodącą rolą muratora Be-
nedykta oraz Bartłomieja Berrecciego. Co więcej, naj-
bardziej wyróżniająca się cecha, jaką było umieszczenie
piano nobile na drugim piętrze, pojawiła się także w
innych współczesnych lub nieco późniejszych królew-
skich rezydencjach: wieży w Piotrkowie2, zamku w Nie-
połomicach3 i zapewne także w zamku w Wilnie4. Wa-
welski pałac zapoczątkował zatem w Polsce typ budowli
dworskiej, naśladowanej również w niektórych rezyden-
cjach możnowładczych, jak miejski pałac w stołecznym
Krakowie hetmana Jana Tarnowskiego5, czy zamek w
Mokrsku Górnym6. Różni się on zdecydowanie od sie-
dzib rozpowszechnionych w Europie, w których rolę
reprezentacyjną odgrywa pieiwsze piętro budowli.
Genezą tego typu zajął się Adam Miłobędzki, stwier-
dzając - w ślad za badaniami E. Lundberga - że „nawiązu-
je poprzez typ średniowiecznegopallatium do dawniej-
szych tradycji basenu Morza Śródziemnego”, przy czym w
późnym średniowieczu budynki takie wznoszono w re-
zydencjach środkowych Niemiec, m.in. główne skrzydło
starego zamku w Dreźnie z około r. 1470. Do Małopolski
typ ten przybył zapewne za pośrednictwem Śląska, acz-
kolwiek nie można wskazać przykładu z czasu przed bu-
dową wawelską7. Nie negując tych spostrzeżeń - zwła-
szcza w sferze ogólnej - można wskazać na konkretne
panowania Zygmunta Augusta (1550-71) (Sprawozdania z posie-
dzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, XXVI-II, 1935, z.
1—2), s. 1—28.
4 Jest to domniemanie wynikające z analizy widoków zamku
sprzed zburzenia. Por. W. Kieszkowski, Dolny zamek wileński
(Arkady, 1937), s. 506-512.
5J. Ostrowski, Architektura pałacu Wielopolskich (Rocznik
Krakowski, 44, 1973), s. 37-62.
6 A. Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre pro-
blemy małopolskiej architektury XV i XVI wieku (Biuletyn Historii
Sztuki, 21, nr 1, 1959), s. 30-52.
7 Tamże, s. 37.
225