DOI Artikel:
Fischinger, Andrzej: Rzymskie odniesienia renesansowego zamku królewskiego na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0230
2. Rzut drugiego piętra watykańskiego pałacu Mikołaja V,
rekonstrukcja stanu z końca w. XV (wg Tomeiego)
dzieło, które zapewne stało się wzorem dla przedsięwzię-
cia króla Aleksandra.
Jest to „pallatium novum” wzniesione z inicjatywy pa-
pieża Mikołaja V (Tommaso Parentucelłi - 1447-1455) przy
średniowiecznym kompleksie zabudowań watykańskich
zamykające od północy cortile del Pappagallo i tworzące
od tej strony nową fasadę (ryc. 2). Pałac wzniesiony przez
Antonia di Francesco z Florencji był gotowy w r. 1450 (Roku
Świętym); zawierał piwnice, przyziemie (wykorzystane
nieco później przez Sykstusa IV na pomieszczenie Biblio-
teki Watykańskiej) oraz dwa piętra. Na każdym z nich były
trzy izby w układzie jednotraktowym, o rzutach zbliżo-
nych do kwadratu. Nadto zostały wówczas zaadaptowane
starsze partie pałacu watykańskiego z w. XIV, przylegają-
ce od wschodu, na dwie duże sale (na pierwszym piętrze
Aula dei Pontefici, na drugim sala di Constantino). U schył-
ku XV stulecia pałac Mikołaja V został powiększony o wie-
żę flankującą jego północno-zachodni narożnik, zwaną
wieżą Borgii; ukończono ją w r. 1494. W wyniku jej budo-
wy zarówno pierwsze, jak i drugie piętro pałacu zostało
powiększone o dalsze dwie izby. Inicjator budowy wieży
papież Aleksander VI (Rodrigo Borgia - 1492-1503) prze-
znaczył pierwsze piętro na swój prywatny apartament (w
8 P. Tomei, L’architettura a Roma nel Quattrocento, Roma
1942, s. 58-59; D. Redig de Campos, I palazzi vaticani,
Roma 1967, s. 41-48, 81-84, 104-106; V. G o 1 z i o, G. Zander,
L’arte in Roma nel secolo XV, Bologna 1968, s. 108.
którym mieszkał i zmarł), dekorując go zachowanymi do
dzisiaj freskami Pinturicchia. Drugie piętro miało charakter
oficjalny, początkowo z dekoracją nadaną mu przez Miko-
łaja V (jej pozostałością na tej kondygnacji są freski Beato
Angelico w kaplicy Papieża), a następnie ozdobione ma-
lowidłami Rafaela i jego następców za pontyfikatu Juliu-
sza II (Giuliano della Rovere - 1503-1513) i Leona X (Gio-
vanni de’ Medici - 1513-1521)8.
Nie ulega wątpliwości, że pałac watykański z racji swe-
go szczególnego znaczenia mógł być wzorem dla nowo
powstającej siedziby królewskiej. Jego rozbudowane
i wspaniale wyposażone wnętrza były dobrze znane co
najmniej dwóm osobom z najbliższego otoczenia Aleksan-
dra Jagiellończyka: Janowi Laskiemu, bawiącemu w Rzy-
mie w r. 1494 oraz w r. 1500, uczestnicząc wówczas
w uroczystościach Roku Świętego, i Erazmowi Ciołkowi,
którego wielka kariera na dworze króla zaczęła się od po-
bytu w Rzymie w r. 1501 i przyjaźni z papieżem Aleksan-
drem VI9. Sądzić można, że także jeden z twórców bu-
dowli wawelskiej Franciszek z Florencji znał rzymski pałac
(na równi z pozostałościami antyku).
Ulokowanie reprezentacyjnych, wysokich sal na dru-
gim piętrze królewskiej siedziby na Wawelu, inspirowane
zapewne przez renesansowe założenie papieskie, odbiło
się na wyglądzie i konstrukcji krużganków (ryc. 1). Wznie-
sienie ganków czy galerii pożądane w pierwszym pałacu
stało się koniecznością po zbudowaniu drugiego pałacu
(tworzącego skrzydło północne), gdyż ich brak uniemoż-
liwiłby prawidłowe wykorzystanie jednotraktowych wnętrz.
Prace przy ich wykonaniu (przygotowawcze) rozpoczęto
około r. 1512, natomiast postawiono je przy obu pałacach
w latach 1515-1516; są ostatnim dziełem Franciszka Flo-
rentczyka. Dostosowane do poziomów kondygnacji pała-
ców mają charakterystyczny podział: wysokie arkady roz-
pięte na kolumnach parteru dźwigają niższe i delikatniej-
sze arkady pierwszego piętra, które z kolei stanowią podbu-
dowę pod wyjątkowo strzelistą galerię architrawową dru-
giego piętra. Tworzą ją podpoiy rozwiązane w formie
podwójnych kolumn, umieszczonych jedna na drugiej, z
których dolna pozbawiona jest głowicy, a górna bazy, łą-
czą je natomiast ażurowe pierścienie. Jońskie kapitele
kolumn mają dodatkowo nasadniki stanowiące przejście
od głowic do stropowych belek podniebia. Zdaniem Ste-
fana Komornickiego (który pieiwszy przeprowadził anali-
zę wawelskich krużganków): „tak wyniosła kolumnada mu-
siała mieć artystyczny cel: widocznie chodziło o stworze-
nie proporcji dwu głównych stopni architektonicznych dzie-
dzińca, dolnego o dwóch piętrach arkadowych i górnego
otwartego [...] Aby ten cel osiągnąć nie wahano się przy
tym przewyższyć bardzo znacznie pułapy sal drugiego
piętra (2,5-3 m)”10. Trzeba dodać, że w wyniku tego po-
stępowania w strefie galerii znalazły się nie tylko drzwi i
9 W. Dworzaczek, Łaski Jan [w:] Polski słownik biograficz-
ny, t. XVII/1, 1976, s. 229-236; S. Ł e m p i c k i, Ciołek Erazm,
tamże, IV, 1938, s. 78-81.
10 S. Komornicki, Franciszek Florentczyk i pałac wawelski
(Przegląd Historii Sztuki, 1, z. 1, 1929), s. 8.
226
rekonstrukcja stanu z końca w. XV (wg Tomeiego)
dzieło, które zapewne stało się wzorem dla przedsięwzię-
cia króla Aleksandra.
Jest to „pallatium novum” wzniesione z inicjatywy pa-
pieża Mikołaja V (Tommaso Parentucelłi - 1447-1455) przy
średniowiecznym kompleksie zabudowań watykańskich
zamykające od północy cortile del Pappagallo i tworzące
od tej strony nową fasadę (ryc. 2). Pałac wzniesiony przez
Antonia di Francesco z Florencji był gotowy w r. 1450 (Roku
Świętym); zawierał piwnice, przyziemie (wykorzystane
nieco później przez Sykstusa IV na pomieszczenie Biblio-
teki Watykańskiej) oraz dwa piętra. Na każdym z nich były
trzy izby w układzie jednotraktowym, o rzutach zbliżo-
nych do kwadratu. Nadto zostały wówczas zaadaptowane
starsze partie pałacu watykańskiego z w. XIV, przylegają-
ce od wschodu, na dwie duże sale (na pierwszym piętrze
Aula dei Pontefici, na drugim sala di Constantino). U schył-
ku XV stulecia pałac Mikołaja V został powiększony o wie-
żę flankującą jego północno-zachodni narożnik, zwaną
wieżą Borgii; ukończono ją w r. 1494. W wyniku jej budo-
wy zarówno pierwsze, jak i drugie piętro pałacu zostało
powiększone o dalsze dwie izby. Inicjator budowy wieży
papież Aleksander VI (Rodrigo Borgia - 1492-1503) prze-
znaczył pierwsze piętro na swój prywatny apartament (w
8 P. Tomei, L’architettura a Roma nel Quattrocento, Roma
1942, s. 58-59; D. Redig de Campos, I palazzi vaticani,
Roma 1967, s. 41-48, 81-84, 104-106; V. G o 1 z i o, G. Zander,
L’arte in Roma nel secolo XV, Bologna 1968, s. 108.
którym mieszkał i zmarł), dekorując go zachowanymi do
dzisiaj freskami Pinturicchia. Drugie piętro miało charakter
oficjalny, początkowo z dekoracją nadaną mu przez Miko-
łaja V (jej pozostałością na tej kondygnacji są freski Beato
Angelico w kaplicy Papieża), a następnie ozdobione ma-
lowidłami Rafaela i jego następców za pontyfikatu Juliu-
sza II (Giuliano della Rovere - 1503-1513) i Leona X (Gio-
vanni de’ Medici - 1513-1521)8.
Nie ulega wątpliwości, że pałac watykański z racji swe-
go szczególnego znaczenia mógł być wzorem dla nowo
powstającej siedziby królewskiej. Jego rozbudowane
i wspaniale wyposażone wnętrza były dobrze znane co
najmniej dwóm osobom z najbliższego otoczenia Aleksan-
dra Jagiellończyka: Janowi Laskiemu, bawiącemu w Rzy-
mie w r. 1494 oraz w r. 1500, uczestnicząc wówczas
w uroczystościach Roku Świętego, i Erazmowi Ciołkowi,
którego wielka kariera na dworze króla zaczęła się od po-
bytu w Rzymie w r. 1501 i przyjaźni z papieżem Aleksan-
drem VI9. Sądzić można, że także jeden z twórców bu-
dowli wawelskiej Franciszek z Florencji znał rzymski pałac
(na równi z pozostałościami antyku).
Ulokowanie reprezentacyjnych, wysokich sal na dru-
gim piętrze królewskiej siedziby na Wawelu, inspirowane
zapewne przez renesansowe założenie papieskie, odbiło
się na wyglądzie i konstrukcji krużganków (ryc. 1). Wznie-
sienie ganków czy galerii pożądane w pierwszym pałacu
stało się koniecznością po zbudowaniu drugiego pałacu
(tworzącego skrzydło północne), gdyż ich brak uniemoż-
liwiłby prawidłowe wykorzystanie jednotraktowych wnętrz.
Prace przy ich wykonaniu (przygotowawcze) rozpoczęto
około r. 1512, natomiast postawiono je przy obu pałacach
w latach 1515-1516; są ostatnim dziełem Franciszka Flo-
rentczyka. Dostosowane do poziomów kondygnacji pała-
ców mają charakterystyczny podział: wysokie arkady roz-
pięte na kolumnach parteru dźwigają niższe i delikatniej-
sze arkady pierwszego piętra, które z kolei stanowią podbu-
dowę pod wyjątkowo strzelistą galerię architrawową dru-
giego piętra. Tworzą ją podpoiy rozwiązane w formie
podwójnych kolumn, umieszczonych jedna na drugiej, z
których dolna pozbawiona jest głowicy, a górna bazy, łą-
czą je natomiast ażurowe pierścienie. Jońskie kapitele
kolumn mają dodatkowo nasadniki stanowiące przejście
od głowic do stropowych belek podniebia. Zdaniem Ste-
fana Komornickiego (który pieiwszy przeprowadził anali-
zę wawelskich krużganków): „tak wyniosła kolumnada mu-
siała mieć artystyczny cel: widocznie chodziło o stworze-
nie proporcji dwu głównych stopni architektonicznych dzie-
dzińca, dolnego o dwóch piętrach arkadowych i górnego
otwartego [...] Aby ten cel osiągnąć nie wahano się przy
tym przewyższyć bardzo znacznie pułapy sal drugiego
piętra (2,5-3 m)”10. Trzeba dodać, że w wyniku tego po-
stępowania w strefie galerii znalazły się nie tylko drzwi i
9 W. Dworzaczek, Łaski Jan [w:] Polski słownik biograficz-
ny, t. XVII/1, 1976, s. 229-236; S. Ł e m p i c k i, Ciołek Erazm,
tamże, IV, 1938, s. 78-81.
10 S. Komornicki, Franciszek Florentczyk i pałac wawelski
(Przegląd Historii Sztuki, 1, z. 1, 1929), s. 8.
226