DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0045
PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH
41
złotniczych zostało już zniszczonych lub ukrytych w obawie przed zniszczeniem w czasie zamieszek,
wywołanych przez ruchy reformacyjne.
Dwa najstarsze zachowane relikwiarze figuralne z obszaru dawnych Prus Królewskich dotrwały
do naszych czasów właśnie dzięki temu, że ukryto je zawczasu przed ikonoklastycznymi zapędami
ludzi związanych z reformacją. Oba relikwiarze wyobrażają postać św. Jerzego i oba są blisko
ze sobą spokrewnione. Starszy z nich ufundowano około 1475 r. do kościoła Św. Jerzego w Elblągu,
w którym został przypadkowo odnaleziony w 1652 r. w zamurowanej niszy kościoła. Był tam
ukryty wraz z innymi srebrnymi przedmiotami przypuszczalnie około 1520 r. W latach 1652-1773
znajdował się w posiadaniu kościoła Trzech Króli w Elblągu, po czym w 1773 r. sprzedano ów
relikwiarz za niezbyt wygórowaną sumę 55 talarów i 42 groszy przełożonemu kościoła Trzech
Króli — Christianowi Gottliebowi Wulffowi20. Wposiadaniu rodziny Wulffa pozostawał jeszcze w 1826 r.
Relikwiarz był oczyszczony i restaurowany w 1876 r. przez elbląskiego złotnika Emila Hópnera;
stanowił wówczas własność Ferdynanda Kamińskiego, radcy sądowego w Elblągu. W 1878 r. został
ofiarowany przez Alberta Katza ze Zgorzelca do berlińskiego Kunstgewerbemuseum, gdzie jest prze-
chowywany pod nr. inw.78.618. Wykonany jest ze srebra partiami złoconego; jego wysokość wynosi
30,5 cm, a waga 957 g. Na trzymanej przez św. Jerzego szabli typu węgiersko-tureckiego znajdują
się dwa grawerowane znaki: równoramienny krzyż w owalu oraz głowa łysego mężczyzny, ujęta
z profilu. Być może są to znaki złotnicze, nie ma jednak niestety żadnych podstaw do ich identyfikacji.
Wzorowany na nim drugi relikwiarz zamówiło Bractwo Św. Jerzego21 do ołtarza pod wezwaniem
tego świętego w kościele farnym Św. Mikołaja w Elblągu, gdzie był przechowywany do 2 ćwierci
XVI w. W tym czasie oddano go na przechowanie do ratusza wraz z wieloma innymi srebrnymi
przedmiotami, tworzącymi wyposażenie kaplic i ołtarzy kościoła Św. Mikołaja, a będącymi własnością -
różnych bractw miejskich. Relikwiarz został odnaleziony w 1773 r. w piwnicach elbląskiego ratusza
przy okazji poszukiwania skarbca z kościoła Dominikanów, a następnie sprzedany na licytacji.
Wówczas relikwiarz dostał się w ręce prywatne. W 1811 r. był odkupiony przez Bractwo Św.
Jerzego od elbląskiego historyka. Abrahama Griibnaua za 900 guldenów. Pozostawał w posiadaniu
Bractwa do 1945 r. W 1950 r. ofiarowany przez Philippa F. Reemtsma do hamburskiego Muséum
św. Jerzego (w Gdańsku, Toruniu i dwie w Elblągu) i pięć figur św. Barbary (Gdańsk. Toruń. Pelplin i dwie w Elblągu).
Relikwiarze hermowe przedstawiały św. Jerzego (Frombork), św. Reginę (Toruń); dwie hermy w kaplicy zamkowej
w Lidzbarku Warmińskim wyobrażały Święte Dziewice, a dwie św. Jana (Toruń); por. K. Szczepkowska-Nali wajek,
Zasoby ztotnictwa u schyłku średniowiecza na Pomorzu Gdańskim, и Ziemi Chełmińskiej i na Warmii. „Rocznik Gdański".
XL, 1980, z. 1, s. 65-93.
Z tych 57 posągów do II wojny światowej dochowały się jedynie dwa: relikwiarz Marii Panny w Pelplinie i św.
Piotra w Reszlu oraz jedna herma, co stanowi w sumie około 4.7% pierwotnego stanu posiadania. Obecnie istnieje
tylko herma Św. Idy w Lidzbarku Warmińskim. Figury te miały różne rozmiary; na przykład posąg św. Barbary
z kościoła Mariackiego ważył około 50 kg, figura Marii z ołtarza głównego tegoż kościoła wraz z ozdobami ważyła
34 kg, postacie apostołów z ołtarza miały po około 2,6 kg; należący do Bractwa Św. Jerzego posąg patrona ważył
około 8 kg, a figura Marii z Dzieciątkiem z kaplicy Bractwa Kapłańskiego ważyła ponad 16 kg.
20 Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. i po przyłączeniu Warmii wraz z Elblągiem do państwa pruskiego
rozpoczęto systematyczną wyprzedaż zawartości skarbców kościelnych w Elblągu. Za sprzedane, zapewne tylko po cenie
kruszcu, srebrne naczynia liturgiczne i różnorakie paramenty, pochodzące w dużej części z epoki gotyckiej, uzyskano
w latach 1773-1804 znaczną kwotę 8500 talarów reńskich; przypomnijmy raz jeszcze, że relikwiarz Św. Jerzego sprzedano
za 55 talarów, a w 1823 r. za gdański kielich z fundacji Andrzeja Kunischa otrzymano 80 talarów; por. Szczep-
kowska-Naliwajek, op. cit., s. 88-90.
21 Bractwo Św. Jerzego zawiązało się w Elblągu na początku XIV w.; dokładna data nie jest znana. W 1570 r.
było najbogatsze z trzydziestu czterech istniejących w mieście bractw i gildii. W trakcie II wojny światowej zostało
rozwiązane przez NSDAP. Archiwa mieściły się w domu Bractwa przy ul. Pańskiej 46 w Elblągu i zostały spalone
w styczniu 1945 г.; por. G. i A. Grunau, Die St. Georgen-Bruderschaft zu Elbing, Marburg/Lahn 1958, s. 5 i 286.
Siedziby Bractwa były zwykle nazywane Dworami Artusa, byc może na wzór istniejących od XIII w. w Anglii
zgromadzeń najznaczniejszych kupców. Z Anglią miasta pruskie utrzymywały liczne kontakty handlowe. Dwory Artusa
powstają w 1310 r. w Toruniu, w 1319 r. w Elblągu, w 1329 r. w Rydze, w 1350 r. w Gdańsku, a wkrótce potem
w Braniewie, Chełmnie, Królewcu, Malborku i Rewalu. Poza ziemiami dawnego państwa zakonnego Dwór Artusa istniał
tylko w Stralsundzie, założony w 1316 г.; por. E. Keyser, Artushof, [w:] Realle.xikon zur deutschen Kwistgeschichte,
red. O. Schmitt, Stuttgart 1937, t. 1, szp. 1132-1134. Elbląski Dwór Artusa mieścił się początkowo przy ul. Rybackiej,
później przy Starym Rynku 45. Ten drugi budynek, ukończony w 1580 г., rozebrano w 1878 г.; por. Grunau, op. cit.,
s. 286.
6 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI
41
złotniczych zostało już zniszczonych lub ukrytych w obawie przed zniszczeniem w czasie zamieszek,
wywołanych przez ruchy reformacyjne.
Dwa najstarsze zachowane relikwiarze figuralne z obszaru dawnych Prus Królewskich dotrwały
do naszych czasów właśnie dzięki temu, że ukryto je zawczasu przed ikonoklastycznymi zapędami
ludzi związanych z reformacją. Oba relikwiarze wyobrażają postać św. Jerzego i oba są blisko
ze sobą spokrewnione. Starszy z nich ufundowano około 1475 r. do kościoła Św. Jerzego w Elblągu,
w którym został przypadkowo odnaleziony w 1652 r. w zamurowanej niszy kościoła. Był tam
ukryty wraz z innymi srebrnymi przedmiotami przypuszczalnie około 1520 r. W latach 1652-1773
znajdował się w posiadaniu kościoła Trzech Króli w Elblągu, po czym w 1773 r. sprzedano ów
relikwiarz za niezbyt wygórowaną sumę 55 talarów i 42 groszy przełożonemu kościoła Trzech
Króli — Christianowi Gottliebowi Wulffowi20. Wposiadaniu rodziny Wulffa pozostawał jeszcze w 1826 r.
Relikwiarz był oczyszczony i restaurowany w 1876 r. przez elbląskiego złotnika Emila Hópnera;
stanowił wówczas własność Ferdynanda Kamińskiego, radcy sądowego w Elblągu. W 1878 r. został
ofiarowany przez Alberta Katza ze Zgorzelca do berlińskiego Kunstgewerbemuseum, gdzie jest prze-
chowywany pod nr. inw.78.618. Wykonany jest ze srebra partiami złoconego; jego wysokość wynosi
30,5 cm, a waga 957 g. Na trzymanej przez św. Jerzego szabli typu węgiersko-tureckiego znajdują
się dwa grawerowane znaki: równoramienny krzyż w owalu oraz głowa łysego mężczyzny, ujęta
z profilu. Być może są to znaki złotnicze, nie ma jednak niestety żadnych podstaw do ich identyfikacji.
Wzorowany na nim drugi relikwiarz zamówiło Bractwo Św. Jerzego21 do ołtarza pod wezwaniem
tego świętego w kościele farnym Św. Mikołaja w Elblągu, gdzie był przechowywany do 2 ćwierci
XVI w. W tym czasie oddano go na przechowanie do ratusza wraz z wieloma innymi srebrnymi
przedmiotami, tworzącymi wyposażenie kaplic i ołtarzy kościoła Św. Mikołaja, a będącymi własnością -
różnych bractw miejskich. Relikwiarz został odnaleziony w 1773 r. w piwnicach elbląskiego ratusza
przy okazji poszukiwania skarbca z kościoła Dominikanów, a następnie sprzedany na licytacji.
Wówczas relikwiarz dostał się w ręce prywatne. W 1811 r. był odkupiony przez Bractwo Św.
Jerzego od elbląskiego historyka. Abrahama Griibnaua za 900 guldenów. Pozostawał w posiadaniu
Bractwa do 1945 r. W 1950 r. ofiarowany przez Philippa F. Reemtsma do hamburskiego Muséum
św. Jerzego (w Gdańsku, Toruniu i dwie w Elblągu) i pięć figur św. Barbary (Gdańsk. Toruń. Pelplin i dwie w Elblągu).
Relikwiarze hermowe przedstawiały św. Jerzego (Frombork), św. Reginę (Toruń); dwie hermy w kaplicy zamkowej
w Lidzbarku Warmińskim wyobrażały Święte Dziewice, a dwie św. Jana (Toruń); por. K. Szczepkowska-Nali wajek,
Zasoby ztotnictwa u schyłku średniowiecza na Pomorzu Gdańskim, и Ziemi Chełmińskiej i na Warmii. „Rocznik Gdański".
XL, 1980, z. 1, s. 65-93.
Z tych 57 posągów do II wojny światowej dochowały się jedynie dwa: relikwiarz Marii Panny w Pelplinie i św.
Piotra w Reszlu oraz jedna herma, co stanowi w sumie około 4.7% pierwotnego stanu posiadania. Obecnie istnieje
tylko herma Św. Idy w Lidzbarku Warmińskim. Figury te miały różne rozmiary; na przykład posąg św. Barbary
z kościoła Mariackiego ważył około 50 kg, figura Marii z ołtarza głównego tegoż kościoła wraz z ozdobami ważyła
34 kg, postacie apostołów z ołtarza miały po około 2,6 kg; należący do Bractwa Św. Jerzego posąg patrona ważył
około 8 kg, a figura Marii z Dzieciątkiem z kaplicy Bractwa Kapłańskiego ważyła ponad 16 kg.
20 Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. i po przyłączeniu Warmii wraz z Elblągiem do państwa pruskiego
rozpoczęto systematyczną wyprzedaż zawartości skarbców kościelnych w Elblągu. Za sprzedane, zapewne tylko po cenie
kruszcu, srebrne naczynia liturgiczne i różnorakie paramenty, pochodzące w dużej części z epoki gotyckiej, uzyskano
w latach 1773-1804 znaczną kwotę 8500 talarów reńskich; przypomnijmy raz jeszcze, że relikwiarz Św. Jerzego sprzedano
za 55 talarów, a w 1823 r. za gdański kielich z fundacji Andrzeja Kunischa otrzymano 80 talarów; por. Szczep-
kowska-Naliwajek, op. cit., s. 88-90.
21 Bractwo Św. Jerzego zawiązało się w Elblągu na początku XIV w.; dokładna data nie jest znana. W 1570 r.
było najbogatsze z trzydziestu czterech istniejących w mieście bractw i gildii. W trakcie II wojny światowej zostało
rozwiązane przez NSDAP. Archiwa mieściły się w domu Bractwa przy ul. Pańskiej 46 w Elblągu i zostały spalone
w styczniu 1945 г.; por. G. i A. Grunau, Die St. Georgen-Bruderschaft zu Elbing, Marburg/Lahn 1958, s. 5 i 286.
Siedziby Bractwa były zwykle nazywane Dworami Artusa, byc może na wzór istniejących od XIII w. w Anglii
zgromadzeń najznaczniejszych kupców. Z Anglią miasta pruskie utrzymywały liczne kontakty handlowe. Dwory Artusa
powstają w 1310 r. w Toruniu, w 1319 r. w Elblągu, w 1329 r. w Rydze, w 1350 r. w Gdańsku, a wkrótce potem
w Braniewie, Chełmnie, Królewcu, Malborku i Rewalu. Poza ziemiami dawnego państwa zakonnego Dwór Artusa istniał
tylko w Stralsundzie, założony w 1316 г.; por. E. Keyser, Artushof, [w:] Realle.xikon zur deutschen Kwistgeschichte,
red. O. Schmitt, Stuttgart 1937, t. 1, szp. 1132-1134. Elbląski Dwór Artusa mieścił się początkowo przy ul. Rybackiej,
później przy Starym Rynku 45. Ten drugi budynek, ukończony w 1580 г., rozebrano w 1878 г.; por. Grunau, op. cit.,
s. 286.
6 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI