DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0051
PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH
47
nocno-wschodni obszar państwa krzyżackiego nie stanowił w XV w. samodzielnego środowiska
artystycznego. W gruncie rzeczy produkcja działających tam warsztatów złotniczych była stosunko-
wo niewielka. Nieznane są dzieła wykonane przez ryskich złotników przed 3 ćwiercią XV w.,
a z lat 1475-1587 zachowały się tylko cztery skromne kielichy mszalne41. Jest więc zrozumiałe,
że kosztowniejsze dzieła złotnicze zamawiano raczej w Gdańsku lub w Elblągu, gdzie działali
liczni, znakomicie wykształceni mistrzowie. Świadczą o tym między innymi kielichy przechowywa-
ne w dwóch kościołach z terenu diecezji sambijskiej: w Rybakach42 i w Lwówcu43, będące nie-
wątpliwymi importami z Prus Królewskich. Z Prus Książęcych zwracano się też z zamówieniami
do bardziej odległych warsztatów, takich jak lubeckie.
Po drugie — relikwiarz ryski jest dziełem bardzo przeciętnym w porównaniu z samodzielnymi,
indywidualnie traktowanymi dziełami elbląskimi. Rozwiązanie wielobocznego cokołu relikwiarza
ryskiego nie ma nic wspólnego z nietypową, „pejzażową scenerią" relikwiarzy elbląskich; przy-
pomina cokoły typowych, powszechnie występujących na przełomie XV/XVI w. relikwiarzy figu-
ralnych.
Po trzecie — masywna, frontalnie ustawiona figura św. Jerzego z relikwiarza ryskiego jest
również dziełem bardziej tradycyjnym. Cechuje ją usztywnienie gestu i pewna statyczność, będąca
przeciwieństwem dynamicznej, .lekkiej, pełnej wyszukanej elegancji postawy św. Jerzego na starszym
relikwiarzu elbląskim. Zachodzą między nimi także i różnice warsztatowe. W relikwiarzu ryskim
twarz świętego i przykrywa cokołu są polichromowane, a pozostałe partie relikwiarza zachowują
barwę srebra. Oba dzieła elbląskie cechuje wirtuozerskie operowanie zróżnicowanymi złotymi
i srebrnymi, matowymi i lśniącymi powierzchniami, użycie kosztownych emalii i drogich kamieni,
precyzja wykonania najdrobniejszych elementów.
W sumie nic nie wskazuje na to, aby zachodził stosunek zależności między przedstawieniem
ryskim a dziełami elbląskimi; relikwiarz ryski jest dziełem słabszym pod względem artystycznym
i technicznym, a ponadto jako późniejszy o prawie ćwierć wieku nie może być rozpatrywany
jako materiał porównawczy, decydujący o atrybucji relikwiarzy elbląskich.
Także przytoczone przez Paatza analogie między figurami św. Jerzego z relikwiarzy elbląskich
a pracami Bernta Notkę zupełnie nie przekonują. Przede wszystkim nie znamy żadnych pewnych
dzieł złotniczych, które mogłyby być przypisane Notkemu44. Nie znamy też jego dzieł malarskich
i rzeźbiarskich, wykonanych przed 1477 r. Ołtarz pasyjny w Kirke Stillinge datuje Paatz na
1477 г., ołtarz dla kościoła w Aarhus zamówiono w 1478 г., a monumentalną, sztokholmską
grupę św. Jerzego ukończono dopiero w 1489 r. Paatz powołuje się też na dwie figury świętych
rycerzy z ołtarza głównego kościoła Św. Ducha w Tallinie, uważanego za dzieło Bernta Notkę
z 1483 г., lecz one w niczym nie przypominają postaci św. Jerzego z Elbląga4-. Toteż autorstwo
Notkego w odniesieniu do relikwiarzy elbląskich jest obecnie coraz częściej kwestionowane. Max
Hassę słusznie pisze, że jest to hipoteza niemożliwa do udowodnienia46; podobne stanowisko
zajął ostatnio także i Johann Michael Fritz47.
Z kolei Paul Pieper sądzi, że starszy relikwiarz elbląski jest dziełem Israhela van Meckenem,
wykonanym w Westfalii lub Nadrenii w 1475 r. W pięć lat później miało ono posłużyć Bern to wi
Notkę jako model dla młodszego relikwiarza, zamówionego przez Bractwo Św. Jerzego. Podstawą
41 Por. A. Buchholtz, Goldschmiedearbeiten in Livland, Estland und Kurland. Liibeck 1892. Buchholtz pisze, że
większość dzieł złotniczych tego regionu zaginęła w czasach reformacji, w wojnach z carem Iwanem IV i w trakcie wojen
szwedzkich (ibid., s. 3). Za najstarsze dzieło uważa Buchholtz kielich z klasztoru Św. Katarzyny w Rydze (ibid., s. 3-4);
pozostałe gotyckie wyroby złotnicze to kielich z grobu Dietricha Rummel, zmarłego w 1474 r. (nr kat. 42), niewielki
kielich ze skarbca katedry ryskiej (nr kat. 44) oraz kielich o formach późnogotyckich, ufundowany w 1587 r. przez
Ottona Meppio do katedry ryskiej (nr kat. 43). To ostatnie dzieło znajduje się obecnie w Oliwie.
42 Fritz, Gestochene Bi/der____ nr kat. 197.
43 A. Bótticher, Die Bau- und Kunstdenkmdler der Provinz Ostpreussen, Kreis Natangen, Kónigsberg 1894, s. 130,
tabl. 4.
44 Hassę, op. cit., s. 56-58.
45 T. Muller, Sculpture in the Neîherlands, Germany, France and Spain 1400 to 1500, Harmondsworth 1966, s. 130,
il. 139 a.
46 Hasse, op. cit., s. 57.
47 Por. przypis 35.
47
nocno-wschodni obszar państwa krzyżackiego nie stanowił w XV w. samodzielnego środowiska
artystycznego. W gruncie rzeczy produkcja działających tam warsztatów złotniczych była stosunko-
wo niewielka. Nieznane są dzieła wykonane przez ryskich złotników przed 3 ćwiercią XV w.,
a z lat 1475-1587 zachowały się tylko cztery skromne kielichy mszalne41. Jest więc zrozumiałe,
że kosztowniejsze dzieła złotnicze zamawiano raczej w Gdańsku lub w Elblągu, gdzie działali
liczni, znakomicie wykształceni mistrzowie. Świadczą o tym między innymi kielichy przechowywa-
ne w dwóch kościołach z terenu diecezji sambijskiej: w Rybakach42 i w Lwówcu43, będące nie-
wątpliwymi importami z Prus Królewskich. Z Prus Książęcych zwracano się też z zamówieniami
do bardziej odległych warsztatów, takich jak lubeckie.
Po drugie — relikwiarz ryski jest dziełem bardzo przeciętnym w porównaniu z samodzielnymi,
indywidualnie traktowanymi dziełami elbląskimi. Rozwiązanie wielobocznego cokołu relikwiarza
ryskiego nie ma nic wspólnego z nietypową, „pejzażową scenerią" relikwiarzy elbląskich; przy-
pomina cokoły typowych, powszechnie występujących na przełomie XV/XVI w. relikwiarzy figu-
ralnych.
Po trzecie — masywna, frontalnie ustawiona figura św. Jerzego z relikwiarza ryskiego jest
również dziełem bardziej tradycyjnym. Cechuje ją usztywnienie gestu i pewna statyczność, będąca
przeciwieństwem dynamicznej, .lekkiej, pełnej wyszukanej elegancji postawy św. Jerzego na starszym
relikwiarzu elbląskim. Zachodzą między nimi także i różnice warsztatowe. W relikwiarzu ryskim
twarz świętego i przykrywa cokołu są polichromowane, a pozostałe partie relikwiarza zachowują
barwę srebra. Oba dzieła elbląskie cechuje wirtuozerskie operowanie zróżnicowanymi złotymi
i srebrnymi, matowymi i lśniącymi powierzchniami, użycie kosztownych emalii i drogich kamieni,
precyzja wykonania najdrobniejszych elementów.
W sumie nic nie wskazuje na to, aby zachodził stosunek zależności między przedstawieniem
ryskim a dziełami elbląskimi; relikwiarz ryski jest dziełem słabszym pod względem artystycznym
i technicznym, a ponadto jako późniejszy o prawie ćwierć wieku nie może być rozpatrywany
jako materiał porównawczy, decydujący o atrybucji relikwiarzy elbląskich.
Także przytoczone przez Paatza analogie między figurami św. Jerzego z relikwiarzy elbląskich
a pracami Bernta Notkę zupełnie nie przekonują. Przede wszystkim nie znamy żadnych pewnych
dzieł złotniczych, które mogłyby być przypisane Notkemu44. Nie znamy też jego dzieł malarskich
i rzeźbiarskich, wykonanych przed 1477 r. Ołtarz pasyjny w Kirke Stillinge datuje Paatz na
1477 г., ołtarz dla kościoła w Aarhus zamówiono w 1478 г., a monumentalną, sztokholmską
grupę św. Jerzego ukończono dopiero w 1489 r. Paatz powołuje się też na dwie figury świętych
rycerzy z ołtarza głównego kościoła Św. Ducha w Tallinie, uważanego za dzieło Bernta Notkę
z 1483 г., lecz one w niczym nie przypominają postaci św. Jerzego z Elbląga4-. Toteż autorstwo
Notkego w odniesieniu do relikwiarzy elbląskich jest obecnie coraz częściej kwestionowane. Max
Hassę słusznie pisze, że jest to hipoteza niemożliwa do udowodnienia46; podobne stanowisko
zajął ostatnio także i Johann Michael Fritz47.
Z kolei Paul Pieper sądzi, że starszy relikwiarz elbląski jest dziełem Israhela van Meckenem,
wykonanym w Westfalii lub Nadrenii w 1475 r. W pięć lat później miało ono posłużyć Bern to wi
Notkę jako model dla młodszego relikwiarza, zamówionego przez Bractwo Św. Jerzego. Podstawą
41 Por. A. Buchholtz, Goldschmiedearbeiten in Livland, Estland und Kurland. Liibeck 1892. Buchholtz pisze, że
większość dzieł złotniczych tego regionu zaginęła w czasach reformacji, w wojnach z carem Iwanem IV i w trakcie wojen
szwedzkich (ibid., s. 3). Za najstarsze dzieło uważa Buchholtz kielich z klasztoru Św. Katarzyny w Rydze (ibid., s. 3-4);
pozostałe gotyckie wyroby złotnicze to kielich z grobu Dietricha Rummel, zmarłego w 1474 r. (nr kat. 42), niewielki
kielich ze skarbca katedry ryskiej (nr kat. 44) oraz kielich o formach późnogotyckich, ufundowany w 1587 r. przez
Ottona Meppio do katedry ryskiej (nr kat. 43). To ostatnie dzieło znajduje się obecnie w Oliwie.
42 Fritz, Gestochene Bi/der____ nr kat. 197.
43 A. Bótticher, Die Bau- und Kunstdenkmdler der Provinz Ostpreussen, Kreis Natangen, Kónigsberg 1894, s. 130,
tabl. 4.
44 Hassę, op. cit., s. 56-58.
45 T. Muller, Sculpture in the Neîherlands, Germany, France and Spain 1400 to 1500, Harmondsworth 1966, s. 130,
il. 139 a.
46 Hasse, op. cit., s. 57.
47 Por. przypis 35.