DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0055
PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH
51
wisku artystycznemu50. Jest to uzasadnione, ponieważ warsztaty złotnicze Pomorza Gdańskiego,
Ziemi Chełmińskiej i Warmii już od połowy XIV w. osiągnęły znaczną samodzielność artystycz-
ną i reprezentowały wysoki poziom opanowania rzemiosła. Gdańskie, warmińskie i toruńskie
warsztaty złotnicze, pracujące w XV w. na potrzeby Kościoła, pokrywały całkowicie zapotrzebo-
wanie na naczynia liturgiczne i ozdoby ołtarzowe tego regionu. W zachowanym materiale z XV w.
nie ma ani importów, ani znaczniejszych wpływów innych ośrodków sztuki złotniczej. Nic też
nie wiadomo o działalności obcych złotników na tym terenie w ostatniej ćwierci XV w. ani też
0 zamawianiu gotowych dzieł na przykład w Lubece.
Nie jest zresztą możliwe przeprowadzenie jakiejkolwiek analizy porównawczej między dziełami
złotnictwa pruskiego i lubeckiego w XV w. Wyroby lubeckich warsztatów złotniczych z tego
czasu są nieliczne, ponieważ w 1530 r. burmistrz Jurgen Wiillenweber kazał przetopić wszystkie
srebrne i złote przedmioty ze skarbców kościelnych miasta51 i odtąd wszelkie porównania z go-
tyckimi dziełami złotnictwa lubeckiego stały się bezprzedmiotowe.
Ostatnia ćwierć XV w. była okresem wielkiego rozkwitu pruskich warsztatów złotniczych. Przy-
pomnijmy tu choćby tak świetne dzieła, jak monstrancja w Żarnowcu, warmińskie kielichy zdo-
bione emalią węgierską, ampułki braniewskie lub krzyż relikwiarzowy w Chełmży. Mało jest
prawdopodobne, by mając na miejscu znakomite warsztaty złotnicze, członkowie Bractwa Św. Jerzego
w Elblągu zwracali się z zamówieniami do rzeźbiarzy czy złotników w Lubece albo w Westfalii.
Wydaje się, że oba relikwiarze powstały w Prusach Królewskich i w pełni należą do sztuki
tego regionu. Jak wspomniano, na tym terenie występuje szczególna skłonność do fundowania
srebrnych posągów i relikwiarzy w kształcie figur świętych. W połowie XVI w. relikwiarze
w kształcie postaci św. Jerzego posiadały jeszcze najznaczniejsze świątynie kultu katolickiego:
kościół Mariacki w Gdańsku, Św. Jana w Toruniu, kościół Bożego Ciała i Trzech Króli w Elblągu.
Oba istniejące do dziś relikwiarze Św. Jerzego nie były ujęte w inwentarzach, ponieważ już
wcześniej zostały ukryte.
Typ ikonograficzny postaci św. Jerzego, występujący w relikwiarzach elbląskich, był niezmiernie
szeroko rozpowszechniony w sztuce europejskiej końca XV i początku XVI w.52 Znany jest tak-
że z wielu innych dzieł, pochodzących z Prus Królewskich. Tu przypomnijmy jedynie cztery
wyobrażenia: dzieło mistrza gdańskiej Pięknej Madonny z około 1420 r. w Muzeum Narodowym
w Gdańsku, przedstawienie św. Jerzego na pełnoplastycznym hafcie z kościoła Mariackiego w Gdańsku
z końca XV w. i figurkę św. Jerzego z cokołu relikwiarza Św. Barbary w Piasecznie, wykonanego
w 1514 r. Z kościoła w Sokolicy koło Bartoszyc pochodzi też drewniana figura świętego ry-
cerza, pokryta pierwotnie srebrną polichromią53. Rzeźba jest niestety silnie uszkodzona i trudno
50 Takie jest właśnie stanowisko Маха Hassę w cytowanym wyżej artykule. Również autorzy katalogu zbiorów
berlińskiego muzeum sądzą, że relikwiarz pochodzi z dawnych północno-wschodnich ziem niemieckich; por. Stiftung
Preussischer Kulturbesitz, Staatliche Museen, Kunstgewerbe-Muséum, Ausgewdhlte Werke, Berlin 1963. nr kat. 49. Także
G. Schade uważa, że relikwiarz wykonano w miejscowym, elbląskim warsztacie złotniczym; por. Schade, op. cit., s. 98.
51 Fritz, Gestochene Bilder..., s. 158.
52 Przedstawienia św. Jerzego walczącego ze smokiem były w końcu XV w. niezwykle popularne. Występują
w dwóch zasadniczych wariantach ikonograficznych. W pierwszym, bardziej rozpowszechnionym, św. Jerzy w asyście księżniczki
1 licznych widzów walczy ze smokiem siedząc na koniu. W drugim, pozbawiony najczęściej asysty widzów św. Jerzy
walczy spieszony. Często, stojąc na cielsku smoka, wznosi do góry miecz, by zadać bestii ostateczny cios; por. L. Ré au,
Iconographie de l'art chrétien, t. 3: Iconographie des saints, Paris 1958, cz. 2, s. 576. Do tego drugiego typu należą
przedstawienia z obu relikwiarzy elbląskich oraz rzeźba św. Jerzego z ok. 1420 r. w Gdańsku, wyobrażenie na ołtarzu
z Kartuz z 1444 r. (K. H. Clasen, Die Mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen. Die Bildwerke
bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Berlin 1939, il. 327), na stallach, wykonanych w 1478 r. w klasztorze w Oliwie dla
katedry gnieźnieńskiej na zamówienie biskupa Jakuba z Sienna (Bochnak, op. cit., s. 8-12, il. 1), przedstawienie św.
Jerzego na skrzydle ołtarza podróżnego z kościoła Mariackiego w Gdańsku z około 1480 r. (Drost. op. cit.. il. 87 b).
na pełnoplastycznym hafcie z ostatniej ćwierci XV w., należącym do skarbca tegoż kościoła (Drost, op. cit., il. 99),
na płaskorzeźbionej kwaterze w Muzeum Narodowym w Gdańsku z około 1500 г., na elbląskim ołtarzu w Babiaku
z początku XVI w. (K. Wróblewska. Późnogotycka sztuka na Warmii po pokoju toruńskim 1466 г.. „Rocznik Olsztyński",
X. 1972, il. 35). Przytoczyliśmy tu tylko niektóre dzieła z Pomorza Gdańskiego i Warmii. Reiner Riickert zgromadził kilka-
naście przykładów tego samego ikonograficznego św. Jerzego, występującego w dziełach z Flandrii, z basenu lubecko-
-liineburskiego i z Westfalii; por. Riickert. op. cit., s. 158-160. Niewątpliwie przykłady te można by dalej mnożyć.
-s? K. Wróblewska, Sztuka średniowieczna w zbiorach muzeów województwa olsztyńskiego, Olsztyn 1979, nr kat. 17.
il. 53.
51
wisku artystycznemu50. Jest to uzasadnione, ponieważ warsztaty złotnicze Pomorza Gdańskiego,
Ziemi Chełmińskiej i Warmii już od połowy XIV w. osiągnęły znaczną samodzielność artystycz-
ną i reprezentowały wysoki poziom opanowania rzemiosła. Gdańskie, warmińskie i toruńskie
warsztaty złotnicze, pracujące w XV w. na potrzeby Kościoła, pokrywały całkowicie zapotrzebo-
wanie na naczynia liturgiczne i ozdoby ołtarzowe tego regionu. W zachowanym materiale z XV w.
nie ma ani importów, ani znaczniejszych wpływów innych ośrodków sztuki złotniczej. Nic też
nie wiadomo o działalności obcych złotników na tym terenie w ostatniej ćwierci XV w. ani też
0 zamawianiu gotowych dzieł na przykład w Lubece.
Nie jest zresztą możliwe przeprowadzenie jakiejkolwiek analizy porównawczej między dziełami
złotnictwa pruskiego i lubeckiego w XV w. Wyroby lubeckich warsztatów złotniczych z tego
czasu są nieliczne, ponieważ w 1530 r. burmistrz Jurgen Wiillenweber kazał przetopić wszystkie
srebrne i złote przedmioty ze skarbców kościelnych miasta51 i odtąd wszelkie porównania z go-
tyckimi dziełami złotnictwa lubeckiego stały się bezprzedmiotowe.
Ostatnia ćwierć XV w. była okresem wielkiego rozkwitu pruskich warsztatów złotniczych. Przy-
pomnijmy tu choćby tak świetne dzieła, jak monstrancja w Żarnowcu, warmińskie kielichy zdo-
bione emalią węgierską, ampułki braniewskie lub krzyż relikwiarzowy w Chełmży. Mało jest
prawdopodobne, by mając na miejscu znakomite warsztaty złotnicze, członkowie Bractwa Św. Jerzego
w Elblągu zwracali się z zamówieniami do rzeźbiarzy czy złotników w Lubece albo w Westfalii.
Wydaje się, że oba relikwiarze powstały w Prusach Królewskich i w pełni należą do sztuki
tego regionu. Jak wspomniano, na tym terenie występuje szczególna skłonność do fundowania
srebrnych posągów i relikwiarzy w kształcie figur świętych. W połowie XVI w. relikwiarze
w kształcie postaci św. Jerzego posiadały jeszcze najznaczniejsze świątynie kultu katolickiego:
kościół Mariacki w Gdańsku, Św. Jana w Toruniu, kościół Bożego Ciała i Trzech Króli w Elblągu.
Oba istniejące do dziś relikwiarze Św. Jerzego nie były ujęte w inwentarzach, ponieważ już
wcześniej zostały ukryte.
Typ ikonograficzny postaci św. Jerzego, występujący w relikwiarzach elbląskich, był niezmiernie
szeroko rozpowszechniony w sztuce europejskiej końca XV i początku XVI w.52 Znany jest tak-
że z wielu innych dzieł, pochodzących z Prus Królewskich. Tu przypomnijmy jedynie cztery
wyobrażenia: dzieło mistrza gdańskiej Pięknej Madonny z około 1420 r. w Muzeum Narodowym
w Gdańsku, przedstawienie św. Jerzego na pełnoplastycznym hafcie z kościoła Mariackiego w Gdańsku
z końca XV w. i figurkę św. Jerzego z cokołu relikwiarza Św. Barbary w Piasecznie, wykonanego
w 1514 r. Z kościoła w Sokolicy koło Bartoszyc pochodzi też drewniana figura świętego ry-
cerza, pokryta pierwotnie srebrną polichromią53. Rzeźba jest niestety silnie uszkodzona i trudno
50 Takie jest właśnie stanowisko Маха Hassę w cytowanym wyżej artykule. Również autorzy katalogu zbiorów
berlińskiego muzeum sądzą, że relikwiarz pochodzi z dawnych północno-wschodnich ziem niemieckich; por. Stiftung
Preussischer Kulturbesitz, Staatliche Museen, Kunstgewerbe-Muséum, Ausgewdhlte Werke, Berlin 1963. nr kat. 49. Także
G. Schade uważa, że relikwiarz wykonano w miejscowym, elbląskim warsztacie złotniczym; por. Schade, op. cit., s. 98.
51 Fritz, Gestochene Bilder..., s. 158.
52 Przedstawienia św. Jerzego walczącego ze smokiem były w końcu XV w. niezwykle popularne. Występują
w dwóch zasadniczych wariantach ikonograficznych. W pierwszym, bardziej rozpowszechnionym, św. Jerzy w asyście księżniczki
1 licznych widzów walczy ze smokiem siedząc na koniu. W drugim, pozbawiony najczęściej asysty widzów św. Jerzy
walczy spieszony. Często, stojąc na cielsku smoka, wznosi do góry miecz, by zadać bestii ostateczny cios; por. L. Ré au,
Iconographie de l'art chrétien, t. 3: Iconographie des saints, Paris 1958, cz. 2, s. 576. Do tego drugiego typu należą
przedstawienia z obu relikwiarzy elbląskich oraz rzeźba św. Jerzego z ok. 1420 r. w Gdańsku, wyobrażenie na ołtarzu
z Kartuz z 1444 r. (K. H. Clasen, Die Mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen. Die Bildwerke
bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Berlin 1939, il. 327), na stallach, wykonanych w 1478 r. w klasztorze w Oliwie dla
katedry gnieźnieńskiej na zamówienie biskupa Jakuba z Sienna (Bochnak, op. cit., s. 8-12, il. 1), przedstawienie św.
Jerzego na skrzydle ołtarza podróżnego z kościoła Mariackiego w Gdańsku z około 1480 r. (Drost. op. cit.. il. 87 b).
na pełnoplastycznym hafcie z ostatniej ćwierci XV w., należącym do skarbca tegoż kościoła (Drost, op. cit., il. 99),
na płaskorzeźbionej kwaterze w Muzeum Narodowym w Gdańsku z około 1500 г., na elbląskim ołtarzu w Babiaku
z początku XVI w. (K. Wróblewska. Późnogotycka sztuka na Warmii po pokoju toruńskim 1466 г.. „Rocznik Olsztyński",
X. 1972, il. 35). Przytoczyliśmy tu tylko niektóre dzieła z Pomorza Gdańskiego i Warmii. Reiner Riickert zgromadził kilka-
naście przykładów tego samego ikonograficznego św. Jerzego, występującego w dziełach z Flandrii, z basenu lubecko-
-liineburskiego i z Westfalii; por. Riickert. op. cit., s. 158-160. Niewątpliwie przykłady te można by dalej mnożyć.
-s? K. Wróblewska, Sztuka średniowieczna w zbiorach muzeów województwa olsztyńskiego, Olsztyn 1979, nr kat. 17.
il. 53.