DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0058
54
KINGA SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK
rzeźba tego okresu nie jest zresztą do tej pory dostatecznie rozpoznana57. W obecnym stanie
wiedzy możemy więc jedynie przypuszczać, że figury z relikwiarzy elbląskich są pochodne od dość
odległych wzorów niderlandzkich, przekształconych i przetransponowanych przez lokalnych rzeźbiarzy.
Cokoły relikwiarzy Św. Jerzego z Elbląga mają formę rzadko spotykaną w relikwiarzach
środkowoeuropejskich. Uformowane są na kształt owalnego pagórka, otoczonego wiklinowym płot-
kiem, wspartego na pełnoplastycznych figurach „dzikich mężów"58. Umieszczanie figur relikwiarzowych
w pejzażowej scenerii wywodzi się niewątpliwie z tradycji parysko-burgundzkiej plastyki złotniczej
początku XV w. W tym środowisku relikwiarze i kosztowne dzieła o charakterze dewocyjnym
cechuje skłonność do przedstawień rodzajowych, ujmowanych dosłownie i realistycznie. Dobrą
ilustracją tego zjawiska są prace wykonane na początku XV w. dla króla francuskiego Karola
VI i jego żony Izabeli Bawarskiej, na przykład tak zwany „Goldenes Rôssl" („Złoty rumak"),
obecnie przechowywany w skarbcu kościoła w Altótting59, lub relikwiarz wyobrażający św. Michała
walczącego ze smokiem z Ingolstadt60. Św. Michał stoi tam na niewielkim, pofałdowanym wzgórzu,
otoczonym murem z krenelażem i wieżyczkami. Pofałdowane pagórki, otoczone wiklinowymi płotkami,
występują i w innych dziełach z 1 poł. XV w., łączonych z warsztatami paryskimi, na przykład
w krzyżu ufundowanym przez kardynała Gonzales de Mendoza do katedry w Toledo61 czy w re-
likwiarzu, należącym do zbiorów Wawrzyńca II Medyceusza w skarbcu kościoła Św. Wawrzyńca
we Florencji62.
Puszeczki na relikwie, umieszczone na cokołach obu relikwiarzy elbląskich, są podobnie zbu-
dowane i dekorowane jak oprawy innych pomorskich relikwiarzy w kształcie medalionów. Naj-
większe podobieństwa zachodzą między dekoracją relikwiarza puszkowego w Żarnowcu63 a dekoracją
puszeczki z młodszego relikwiarza elbląskiego. Obie zdobi plastyczna gałązka, owinięta pędem wici
winnej, z osadzonymi na niej sześcioma koralami. Na odwrocie puszki z relikwiarza elbląskiego
znajduje się grawerowane wyobrażenie Marii z Dzieciątkiem, siedzącej na ławie, z dwoma drzewami
w tle. Na rewersie relikwiarza żarnowieckiego za postacią św. Barbary wygrawerowano podobne
drzewa — o bezlistnych, powyginanych konarach. Ponadto przedstawienie elbląskie jest spokrewnione
z rytowanymi wyobrażeniami na awersie i na stopie krzyża z 1498 r„ ufundowanego do katedry
w Chełmży64. W grawerunku elbląskim i rytach chełmżyńskich występują w tle każdej postaci po
dwa drzewa o sumarycznie oddanym listowiu. Grawerunki te reprezentują późną fazę stylu łamanego,
z sucho i ostro układającymi się fałdami szat, z długą fałdą, która biegnie od prawego ramienia
postaci i układa się na ziemi. Widoczne są w nich wpływy Mistrza ES. Grawerunek elbląski
jest dziełem bardziej biegłego rytownika niż nieco uproszczone ryty ze stopy krzyża chełmżyńskiego.
Reasumując, stwierdzamy, że oba relikwiarze Św. Jerzego są zapewne dziełami bardzo dobrego
warsztatu, czynnego w Prusach Królewskich, którego mistrz znakomicie orientował się w sztuce
europejskiej XV w.
Jak już wspomniano, cokoły relikwiarzy elbląskich są uformowane w sposób nietypowy dla
złotnictwa środkowoeuropejskiego; wiązało się to zapewne z odrębną ikonografią św. Jerzego.
s. 46 nn. Ostatnio Z. Kępiński wysunął tezę, że figury z ołtarza w Nórdlingen są pracami Wita Stwosza z lat
1473-1477; por. Z. Kępiński, Wit Stwosz, Warszawa 1981, s. 15-19, ii. 3-22.
57 Podstawowym opracowaniem rzeźby tego regionu do połowy XV w. jest nadal Clasen, op. cit., a ponadto
G. Chmarzyński, Historia sztuki, [w:] Warmia i Mazury, pod red. S. Zajchowskiej i M. Kiełczewskiej-Zaleskiej,
t. 4, cz. 1, Poznań 1953, s. 199-246, cytowana praca Wróblewskiej (op. cit., s. 9-89) oraz A. Gosienieckiej,
Sztuka w Gdańsku — malarstwo, rzeźba, grafika [w:] Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 267-362.
58 O postaciach „dzikich mężów", pełniących funkcje heraldyczne, por. R. Bernheimer, The Wild Men in the
Middle Ages. A Study m Art, Sentiment and Demonology, Cambridge 1952, s. 176-185.
59 T. Muller, E. S tein grab er. Die franzôsische Goldemail-Plastik urn 1400, „Munchener Jahrbuch der bildenden
Kunst", seria 3, V, 1954, nr kat. 6, il. 15-17 i 64.
60 Ibid., nr kat. 8, il. 22. Relikwiarz ten był przechowywany w kościele Marii Panny w Ingolstadt; znany jest
tylko z malowanego siedemnastowiecznego wizerunku.
61 Ibid., nr kat. 15, il. 33.
62 Ibid., nr kat. 19, il. 40, 42-45.
6? Relikwiarz wykonany na przełomie 3/4 ćwierci XV w., srebrny, złocony, o średnicy 9,6 cm.
64 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Mecenat artystyczny biskupa chełmińskiego Mikołaja III Crapitza, „Biuletyn
Historii Sztuki", XXXIV, 1972. nr 1. s. 7-22.
KINGA SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK
rzeźba tego okresu nie jest zresztą do tej pory dostatecznie rozpoznana57. W obecnym stanie
wiedzy możemy więc jedynie przypuszczać, że figury z relikwiarzy elbląskich są pochodne od dość
odległych wzorów niderlandzkich, przekształconych i przetransponowanych przez lokalnych rzeźbiarzy.
Cokoły relikwiarzy Św. Jerzego z Elbląga mają formę rzadko spotykaną w relikwiarzach
środkowoeuropejskich. Uformowane są na kształt owalnego pagórka, otoczonego wiklinowym płot-
kiem, wspartego na pełnoplastycznych figurach „dzikich mężów"58. Umieszczanie figur relikwiarzowych
w pejzażowej scenerii wywodzi się niewątpliwie z tradycji parysko-burgundzkiej plastyki złotniczej
początku XV w. W tym środowisku relikwiarze i kosztowne dzieła o charakterze dewocyjnym
cechuje skłonność do przedstawień rodzajowych, ujmowanych dosłownie i realistycznie. Dobrą
ilustracją tego zjawiska są prace wykonane na początku XV w. dla króla francuskiego Karola
VI i jego żony Izabeli Bawarskiej, na przykład tak zwany „Goldenes Rôssl" („Złoty rumak"),
obecnie przechowywany w skarbcu kościoła w Altótting59, lub relikwiarz wyobrażający św. Michała
walczącego ze smokiem z Ingolstadt60. Św. Michał stoi tam na niewielkim, pofałdowanym wzgórzu,
otoczonym murem z krenelażem i wieżyczkami. Pofałdowane pagórki, otoczone wiklinowymi płotkami,
występują i w innych dziełach z 1 poł. XV w., łączonych z warsztatami paryskimi, na przykład
w krzyżu ufundowanym przez kardynała Gonzales de Mendoza do katedry w Toledo61 czy w re-
likwiarzu, należącym do zbiorów Wawrzyńca II Medyceusza w skarbcu kościoła Św. Wawrzyńca
we Florencji62.
Puszeczki na relikwie, umieszczone na cokołach obu relikwiarzy elbląskich, są podobnie zbu-
dowane i dekorowane jak oprawy innych pomorskich relikwiarzy w kształcie medalionów. Naj-
większe podobieństwa zachodzą między dekoracją relikwiarza puszkowego w Żarnowcu63 a dekoracją
puszeczki z młodszego relikwiarza elbląskiego. Obie zdobi plastyczna gałązka, owinięta pędem wici
winnej, z osadzonymi na niej sześcioma koralami. Na odwrocie puszki z relikwiarza elbląskiego
znajduje się grawerowane wyobrażenie Marii z Dzieciątkiem, siedzącej na ławie, z dwoma drzewami
w tle. Na rewersie relikwiarza żarnowieckiego za postacią św. Barbary wygrawerowano podobne
drzewa — o bezlistnych, powyginanych konarach. Ponadto przedstawienie elbląskie jest spokrewnione
z rytowanymi wyobrażeniami na awersie i na stopie krzyża z 1498 r„ ufundowanego do katedry
w Chełmży64. W grawerunku elbląskim i rytach chełmżyńskich występują w tle każdej postaci po
dwa drzewa o sumarycznie oddanym listowiu. Grawerunki te reprezentują późną fazę stylu łamanego,
z sucho i ostro układającymi się fałdami szat, z długą fałdą, która biegnie od prawego ramienia
postaci i układa się na ziemi. Widoczne są w nich wpływy Mistrza ES. Grawerunek elbląski
jest dziełem bardziej biegłego rytownika niż nieco uproszczone ryty ze stopy krzyża chełmżyńskiego.
Reasumując, stwierdzamy, że oba relikwiarze Św. Jerzego są zapewne dziełami bardzo dobrego
warsztatu, czynnego w Prusach Królewskich, którego mistrz znakomicie orientował się w sztuce
europejskiej XV w.
Jak już wspomniano, cokoły relikwiarzy elbląskich są uformowane w sposób nietypowy dla
złotnictwa środkowoeuropejskiego; wiązało się to zapewne z odrębną ikonografią św. Jerzego.
s. 46 nn. Ostatnio Z. Kępiński wysunął tezę, że figury z ołtarza w Nórdlingen są pracami Wita Stwosza z lat
1473-1477; por. Z. Kępiński, Wit Stwosz, Warszawa 1981, s. 15-19, ii. 3-22.
57 Podstawowym opracowaniem rzeźby tego regionu do połowy XV w. jest nadal Clasen, op. cit., a ponadto
G. Chmarzyński, Historia sztuki, [w:] Warmia i Mazury, pod red. S. Zajchowskiej i M. Kiełczewskiej-Zaleskiej,
t. 4, cz. 1, Poznań 1953, s. 199-246, cytowana praca Wróblewskiej (op. cit., s. 9-89) oraz A. Gosienieckiej,
Sztuka w Gdańsku — malarstwo, rzeźba, grafika [w:] Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 267-362.
58 O postaciach „dzikich mężów", pełniących funkcje heraldyczne, por. R. Bernheimer, The Wild Men in the
Middle Ages. A Study m Art, Sentiment and Demonology, Cambridge 1952, s. 176-185.
59 T. Muller, E. S tein grab er. Die franzôsische Goldemail-Plastik urn 1400, „Munchener Jahrbuch der bildenden
Kunst", seria 3, V, 1954, nr kat. 6, il. 15-17 i 64.
60 Ibid., nr kat. 8, il. 22. Relikwiarz ten był przechowywany w kościele Marii Panny w Ingolstadt; znany jest
tylko z malowanego siedemnastowiecznego wizerunku.
61 Ibid., nr kat. 15, il. 33.
62 Ibid., nr kat. 19, il. 40, 42-45.
6? Relikwiarz wykonany na przełomie 3/4 ćwierci XV w., srebrny, złocony, o średnicy 9,6 cm.
64 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Mecenat artystyczny biskupa chełmińskiego Mikołaja III Crapitza, „Biuletyn
Historii Sztuki", XXXIV, 1972. nr 1. s. 7-22.